Monday, April 27, 2009

А.Мөнх-Оргил: МОНГОЛЫН УРАН ЗОХИОЛ ДАХЬ МӨНГӨН ҮЕИЙГ ТОДРУУЛАХ НЬ


Утга зохиолын онолчид судлаачид утга зохиолын хөгжил үечлэл өөрчлөлтийг авч үзэхдээ хоёр үндсэн зарчимд тулгуурладаг. Нэг нь утга зохиолын дотоод туурвилзүйн хөгжил, зүй шалтгааныг гол болгодог бол зарим нь түүний хөгжлийг түүнийг туурвигч уран бүтээлчдийн сэтгэлгээнд нөлөөлөх гол хүчин зүйлийн нэг нийгмийн хөгжил, хувьсгал хувиралтай холбон тайлбарладаг. Үнэндээ энэ хоёр арга нь хоёулаа л утга зохиолын хөгжлийг тодорхойлон тогтооход зайлшгүй гол нөлөөтэй юм. Ялангуяа тухайн онцлогоосоо шалтгаалан урлаг уран сайхны хөгжил нь улс төр нийгмийн амьдралтай нэлээд гүн гүнзгий холбоотой болох тохиолдол байдаг. Тухайлбал монголын утга зохиолын зарим зурвас үе, сүүлийн хагас зуун жилийн төрх төлөвийг хэлж болох бөгөөд зарим зүйлийг тодруулахын тулд бяцхан түүх сөхье. 1960-аад он. Өнгөц харахад улс төр нийгмийн амьдралд түр зуурын таатай намжмал үе тохиолдож үнэн чанартаа энэ нь тулган шаардалт, хардалт сэрдэлт, хавчлага мөрдлөг, хэлмэгдүүлэлт, захиргаадалтын <<сонгодог хөгжил цэцэглэлтийн ачаар>> л хүчээр бий болгосон түүхэн үе байсныг бид мэднэ. Чухам энэ үед л 1930-аад оны их хэлмэгдүүлэлтэд улс төр, нийгэм урлаг соёлын бүхий л хүрээн дэх өөдтэй сэхээтнүүдийг бараг үндсээр нь тас цохиж үхэх нь үхэж үлдсэн ганц нэг нь үг хэлгүй юм шиг болоод байснаас хойшхи оюуны ертөнцийн үндэсний шинэ сэхээтний үе бүрэлдэн бий болсон юм. Мөн энэ л үед нийгмийг хамарсан их үйл явц нэгдэлжих хөдөлгөөн ялж, атар газрыг эзэмшин, их бүтээн байгуулалтууд идэвхжсэн юм. 1932 оны <<Литературная газета>>сонинд соцалист реализм гэдэг нэр томъёо анх гарч 1934 онд хуралдсан Зөвлөлтийн зохиолчдын анхдугаар их хурлаар И.В.Сталины зөвлөгөө ёсоор М.Горький илтгэлдээ дурьдан ингэснээр уг нэр томъёо нь албан ёсны болж хожмын урлаг уран сайхны ертөнц дэх нэгэн <<их>>түүхийн хуудсыг нээсэн түүхтэй.
Энэ хурлаас гарсан нэр томъёо уриа лозун үндсэндээ 1935, 1936 оны үес Монголын урлаг уран зохиолд нөлөөлж эхэлсэн бөгөөд завсрын шилжилтийн гэж хэлж болохуйц үедээ явж байгаад 1957 оны дөрөвдүгээр сарын 25-27-нд Улаанбаатар хотноо хуралдсан МЗЭ-ийн II их хуралд МАХН-ын төв хороо баярын бичиг гэж өхөөрдөн нэрлэсэн заавар тушаалаа ирүүлж тэнд <<…Хөдөлмөрчдийг эх орондоо хязгааргүй хайртай, хөдөлмөрт дуртай болгон хүмүүжүүлэх, түүнчлэн ард түмний найрамдал пролетарийн интернационализмын үзэл санаагаар хүмүүжсэн өндөр ухамсартай болгох явдал манай утга зохиолын гол зорилго мөн. Бодит байдлыг хувьсгалт хөгжилд нь түүхт тодорхойгоор үнэн зөв дүрслэн үзүүлэхийг шаарддаг социалист реализмын арга бол манай зохиолчдын бүтээлч үйлсдээ баримтлах ганц арга нь болсон байх ёстой…>>(Хөгжлийн шинэ замаар. УБ.1988) хэмээн тодорхойлсноор Монголын утга зохиол социалист реализмын замд эргэлт буцалтгүй орж энэ нь 1990-ээд оныг хүртэл үргэлжилсэн.
Аливаа зүйл хоёр талтай байдагчлан хэдийгээр ингэж утга агуулга үзэл санааны нэг хэв загварт барьж чөдөрлөж байсан боловч үнэндээ ганц сувгаар ч гэсэн дэлхийн утга зохиолын өв сантай танилцан, чухам тэр үеэс л Москвад Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд уран бүтээлчид төдийгүй судлаач шүүмжлэгчид олноор очиж суралцаж уран бүтээлийн арга эрдэм, туурвил зүйн уран чадварт суралцан, лабораторийг эзэмшиж эх орондоо ирцгээж уран сайхны тодорхой төвшний бүтээлүүдээ туурвисныг түүх гэрчилнэ. Дээр дурдсан дотоод гадаад, түүхэн зайлшгүй олон зүй шалтгаануудын улмаас дээрээс нь цаг үе түүх хувьсгалын тохироо бүрдсэнээр Монголын шинэ үеийн утга зохиолын түүхэнд алтан үе хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн шинэ үеийнхэн өсөж өндийн өөрсдийн дуу хоолойгоороо тодрон гарч ирцгээсэн юм.
Энэ л үед Явуухулан, Пүрэвдорж, Эрдэнэ, Мягмар, Түдэв, Цэдэндорж, Гармаа нарын олон аавын хөвгүүд өөрсдийн шилдэг бүтээлүүдээ туурвин тухайн үед тогтоод байсан хиймэл, урлах арга туурвил зүйн ядуу төвшнөөс хүний дотоод сэтгэлийн гүн рүү өнгийсөн, утга уянгын шинэ төвшинд хүрч чадсаныг судлаачид нэгэнтээ хүлээн зөвшөөрдөг. Хэдийгээр урлаг уран сайхан оюун санааны утопи үзлийн хүнд механизм ажилласаар байсан боловч 60-аад оны утга уянга, дотоод ертөнц тийш хандсан аяс цааш гүнзгийрч чадсаныг сургалт практикийн төвшинд далаад он гэж тодорхойлоод байгаа Д.Цоодол, Б.Лхагвасүрэн, Д.Цэдэв, Д.Батбаяр, Д.Урианхай, Ж.Лхагва, С.Дулам, Ч.Галсан, Ч.Дагвадорж нарын уран бүтээлүүд тодорхой харуулж чадна. 1976 онд гарсан Д.Урианхайн <<Бид дотоод шаталтын хөдөлгүүр>> найраглал нь өгүүлэгдэхүүний шинэ хэлбэр сонин санаа, чөлөөт эрэлхийллийн шинжтэйгээрээ бяцхан туршилт байсан боловч тухайн үед Б.Ганбат, Б.Цэдэв, Д.Цэмбэл, Б.Даш-Ёндон, Д.Сэсрэн, Д.Отгонсүрэн нараас хандсан олон шүүмжүүд гарч цаашид тийм эрэл хайгуул дахин гарахааргүйгээр салам шүүмжлүүлжээ. 1968 онд гарсан << Аянга >> романдаа Ж.Пүрэв түүхэн хүний дүрийг бүтээж феодал хүнийг хар цагаан алдаа оноо аль алинтай нь дүрслэн үзүүлснээрээ монголын утга зохиол судлалын томоохонд тооцогдох утга зохиолын маргааныг 1970-аад оны эхээр дэгдээж тухайлбал Д.Чойжамц, Д.Цэнд, Д.Намдаг, Ш.Нацагдорж, Ц.Цэдэнжав, Ц.Мөнх, С.Лувсанвандан, Бат-Очир, << Баяр >> нарын хүмүүсээс хандсан 14 шүүмж өгүүлэл гарч энэ нь 1980-аад онд чиглэл үзэгдэл болж байсан түүхэн хүний дүрийг бүтээх арга зүй зарчмын зөв хөрс суурийг бэлдэж өгснөөрөө чухал ач холбогдолтой болсон юм. Энэ мэтийн энхэл донхолтой эрээнтэй бараантай ололт амжилттай замаар явсаар Монголын утга зохиол 1980-аад онтой золголоо. Энэ үе бол зарим судлаачийн бичсэнчлэн уран бүтээлийн зогсонги, намжмал, царцанги, хөшүүн үе бишээр барахгүй харин ч уран бүтээлийн шинэ сэтгэлгээ арга ур чадвар туурвил зүйн хувьд ч нийгмийн нөлөллийн хувьд ч нэлээд онцлогтой үе байсан юм. Үүнийг тодруулахын тулд бас дахин бяцхан түүх сөхье.
Монголын утга зохиол урлаг уран зохиолын бүхий л төрөл зүйлээр төгөлдөржин баяжиж тэднийг өөрсдийн болгон эзэмшиж тодорхой хэмжээний ур чадвар утга уянга, туурвилзүйн шинэчлэлтүүдийг хийж чадсан үндэсний зохиолчидтой болж байсан яг тэр үед бидний <<үлгэр дууриал>> хойд хөршид Хрушевын хүүхдүүд гэж нэрлэгдэж байсан В.Шукшин, Ю.Трифонов, В.Распутин , В.Быков, А.Астафьев, Ч.Айтматов, Ю.Рытхэу, А.Бек нарын зохиолчид өөрсдийн өвөрмөц бүтээлүүдээрээ гарч ирж тухайн үеийн социалист нийгэмд буй сөрөг тал утопи үзэл онолыг шүүмжлэн, түүгээр ч зогсохгүй дэлхий хүн төрөлхтний өмнө тулгарсан асуудлуудыг хөндөн хүмүүсийн сэтгэлд нэгийг бодогдуулж чухам үүгээрээ тухайн үеийн утга зохиол урлагийн хөшүүн царцанги байдлыг хөдөлгөөнд оруулж шинэ уур амьсгалыг бий болгож дуу дуугаа авалцан гарч ирцгээж чухам л мөс зүсэгч Ленин хөлөг онгоцыг санагдуулан утга зохиолын перестройкыг гардан бүтээгчид болон түүхэнд үлджээ. Ганц жишээ дурдахад 1960-аад оны эхээр гарсан Ч.Айтматовын <<Цайран харагдах хөлөг >> туужид зорьж бүтээж байгаа социалист нийгэм амьдралд хэр бодитой болох талаар, ерөөсөө энэ нийгэм нь хязгааргүй далайн тэртээд хэзээ ч хүршгүй цайран харагдах гоёмсог хөлөг онгоцтой адил юм хэмээн илэрхийлсэн зохиолчийн зоригтой дуу хоолой, ур чадвар авъяасын хослол байсныг хэлэхэд хангалттай.
Иймэрхүү уур амьсгал монголын утга зохиолд бүхэл бүтэн үеийн хэмжээнд гарч ирээгүй тэгэх аль ч талын боломж бүрдээгүй байсан хэдий ч жижиг жижиг оч гялсхийж байсан тухайлбал Пүрэвдорж Чингисийг санагалзан тусгаар тогтнолыг мөрөөдөж, Намдагийн хөгшин чоно ульж, Чойном солгой хөгжим шиг нийгэмд согтууран <<жаргаж>>, улс орон нь нэг л унасан шинжтэйг харж уур нь хүрч байсан ч энэ нь тухайн үедээ төрийн ган төмөр нүүртэй тулгаран зарим нэгийнх нь зохиолыг хэвлэхгүй байх энүүхэнд болж, тагнан туршиж нэгий нь нөгөөгийнх нь эсрэг хандуулж, хагалан бутаргаж, тэмээ маллуулан, байцаан шийтгэж үндэсэрхэг үзэлтэн төрийн гэмт хэрэгтэн болгож, шорон гянданд суулгаж, үхэж үрэгдэн үлдсэн бусад нь намын ухуулагч болж үндсэндээ дөнгөж ерээд онд л шүлэг зохиолыг нь зөв үнэлэн, үхсэн нэгийг нь шагналаар нэхэн шагнаж цагаатгаад л өнгөрснийг хэний нь зөв хэний нь ч буруу гэх вэ дээ. Энэ бүхнийг шүүн тунгааж чи ч намыг донгоддог байсан би ч шашин үндэсний үзлийг дэмждэг байсан, энэ ч зохиолоо хэвлүүлж чаддаггүй байсан, тэр ч намайг матдаг байсан гэх мэтээр үхсэн араатны сэгийг булаалдан овоорч байгаа махчин шувууд мэт аашилцгаах нь адаглаад л түүхийг тэгэх байсан ингэх байсан гэж шүүдэггүй зөвхөн тодруулдаг гэсэн зарчимд ч тэр хүний хоорондын энгийн харьцааны ёс зүйд ч тэр харш юм.
Тэр үеийн зохиолууд ихэнхдээ л зөрчилгүйн онолд дулдуйдсан, хиймэл зохиомол баатрыг өргөн магтсан манай тал дайсны тал гэсэн байрь сууринаас эерэг эсрэг баатруудыг шийдэн эерэг баатар нь жижиг хувийн өмчтөн, өөрийн өсгөсөн малаа нэгдэлд өгдөггүй << хоцрогдсон>> этгээд, ганц нэг халаасны хулгайчид, архи ууж ажлын норм төлөвлөгөө таслагчид, хамт олны социалист уралдааныг хойш татагчид л голдуу байдаг ч тэд хэн нэг эерэг баатрын ажлын төлөө амь бие аав ээжээ ч хайрладаггүй нэг хоёр гурав дөрөвдүгээр таван жилийн гавшгайч тэргүүний манлай нөхдийг харж засарцгаан тэднээс дутахгүй амжилт гаргаж өөрийнхөө өмнөх үеийг шүүмжлэн өөрөөсөө ичээд төгсдөг байсан нь гашуун үнэн. Ямар сайндаа тэр үеийн зохиолын гол баатар нь аав нь хөдөлмөрийн баатар малчин, ээж нь улсын аварга саальчин, ах нь онц буудагч хилчин, эгч нь хотод Сүхбаатарын нэрэмжит цалинтай оюутан, дүү нь сургуульд таван онцын эзэн, өөрөө Тимурчуудын холбооны тэргүүлэгч, шилдэг пионер гэсэн хэллэг хүртэл гарах вэ дээ. Хэдийгээр тэр үеийн бүх зохиол ийм биш байсан ч жинхэнэ дотоод сэтгэлийн нууцад нэвтэрсэн, хүний хүсэл эрмэлзэл ертөнцийг үзэх үзэл, сэтгэлийн нарийн диалектик зөрчил бүхий зохиол бүтээлүүд чухам 1970-аад оны сүүл 1980-аад онд л олонх уран бүтээлчдийн зохиол бүтээлд илэрч чухам л тэр үеийн ч тэр тэр үеийнхний ч тэр гол үзэл санаа, шинж төрх, уур амьсгал болсон гэхэд болно.
Харамсалтай нь энэ үе, энэ үеийн уран бүтээлчдийг жинхэнэ уран сайхан, ур чадвар туурвилзүйн талаас авч үзэлгүй харин соц реализмийн үзэл онолд таацуулан түүнд үйлчилсэн ухуулга магтаалын бүтээлүүдийг өргөмжлөн магтаж алдрын цаасан малгай өмсгөж байсан нь гашуун үнэн. Тэдний уран бүтээлийн талаар дорвитой судалгаа бараг байхгүй бөгөөд ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгээс гаргасан уран зохиолын түүхчилсэн 6 боть бүтээлүүдэд 1970-аад оны сүүл хүртэлх үеийн бүтээлүүдийг л нэгтгэн тоймлоод байгаа бөгөөд санаатай санаагүй алин боловч 1980-аад оны уран бүтээлчид бараг тэр чигээрээ нэргүй хэлмэгдэлд өртөж , уран бүтээлээ зохих ёсоор үнэлүүлэхгүй байгаа нь шуудхан хэлэхэд улс төр урлаг уран сайхан дахь их хэлмэгдүүлэлт хэлбэр төрхөө өөрчлөн оршсоор байгаатай холбоотой болов уу. Үүнд нөлөөлж байгаа хамгийн гол хүчин зүйл бол одоогоор туйлдаа хүрч ялзарсан зохиолчдын хоорондох эцэс төгсгөлгүй их талцаан түүнээс үүдэлтэй ил далд фронтын тэмцэл, улайрал, хэрүүл маргаан, гүтгэлгэ, доромжлол, хуйвалдаан, хутган үймүүлэл, хор найруулал, хов жив, шагнал гавъяа алдар хүндийн төлөөх их тэмцэл, үзэн ядалт, бүлгэрхэл, нуга жалгархал, хамелеончлол, уран зохиолын янхандалт зэрэг юу эсийг нэрлэх вэ. Манайхаас өөр бусад улс орны зохиолч уран бүтээлчдийн дунд ийм их хавтгайрал, завхруулал байдаг ч юм уу үгүй ч юм уу. Хэдийгээр уран зохиол, уран бүтээлчид маань нийгмийн амьдрал, улс төртэй холбоо хамааралтай нь үнэн боловч уран зохиол гэдэг бол улс төр ч биш уран бүтээлчид гэдэг бол улс төрчид ч биш.
Уран бүтээлчид зохиолчид бол ямар нэг сонгуулийн компанит ажил шоу зохион байгуулж кареер хөөгчид биш, ямар нэг дарга сайд түшмэлийн суудлын төлөө тэмцэгчид биш, ямар нэг албан тушаал авилгал ашиглан мөнгө халааслагч биш, ямар нэг эвсэл холбоо нам фракц байгуулан хоорондоо бусадтайгаа бохир аргаар тэмцэгчид биш, ямар нэг сонин хэвлэл радио телевизээр манайхан дайснаараа талцан бие биеийнхээ улыг шагайж гүтгэгч доромжлогч хэрүүлчид биш, ямар нэг наашаа харан инээж цаашаа харан матаж муулагчид биш, ямар нэг худлаа зүйл ярьж бичиж ард түмнийг хуурагчид ч биш ерөөсөө улс төр бол тоглоом, харин уран зохиол бол уран зохиол л байх ёстой. Чухам л сүүлийн арваад жилийн хугацааны урлаг уран сайхан, ялангуяа уран зохиолын ертөнцөд иргэний дайн дэгдэж эх зах хөл толгойгүйдэл, хулгай зэлгий, дээрэм тонуул, урвалт шарвалт, үл хүндлэл, үзэн ядалт, хөл үймээнд чирэгдэлт, хөгшин залуугаар гадуурхах, боохой борооноор гэгчээр далимдуулан олз ологч, доншуучлал дамчин панзчин дарга цэрэг гээд юу эс болсон юу эс болж байгаад бид хэнтэй хариуцлага тооцон хэнийг буруутган хэнийг цахилгаан сандалд суулгах вэ магадгүй үүнийг утга зохиолын буруугүй буруутны онолоор тайлбарлахаас өөр аргагүй биз.
Энэ бүхэн наяад оны уран бүтээлчдэд тэднийг бүхэл бүтэн үеэр нь уран бүтээлийг нь жинхэнэ уран сайхан ур чадварын хувьд авч үзэхэд сайн юманд садаа мундахгүйн үлгэрээр шийтгэл, хэлмэгдүүлэлт болсон ч үнэн үнэнээрээ л үлдэнэ. Энэ үе цаг үеийн нөлөөлөл, түүхэн зайлшгүй тохиолдлынхоо хувьд ч нилээд онцлогтойг хэлсэн бөгөөд түүхийг үргэлжлүүлэн сөхье. 1979 он бол урлаг уран зохиолын үйл амьдралаар дүүрэн он байлаа. Халх голын ялалтын 40 жил, нэгдэлжих хөдөлгөөн ялсны 20 жил, атар газар эзэмшсэний 20 жилийн ойнууд болж түүнтэй холбоотой уран бүтээлчдийн эрдэм шинжилгээний хурал, дугуй ширээний ярилцлагууд болж, МЗЭ-ийн 50 жилийн ойтой давхцан 1979 оны нэгдүгээр сарын 9-10-нд МЗЭ-ийн VI их хурал хуралдаж МАХН-ын ТХ-оос тогтоол гаргаж ардын уран зохиолч цол бий болгон улмаар 1980 оны есдүгээр сарын 3-9-нд Ази Африкийн зохиолчдын уулзалт анх удаагаа монголд болж 1981 онд Ардын хувьсгалын 60 жилийн ой, МАХН-ын XVII их хурлууд болж, ЗХУ-д <<Монголын утга зохиолын номын сан>> 16 ботиор хэвлэгдэж, 1981.3.22-нд Монгол хүн сансарт нисэн, Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 75 жилийн ой болж, 1982 онд Монголч эрдэмтдийн IV их хурал Улаанбаатарт болж 1983 оны сүүлээр оны шилдэг шүлэг шалгаруулах <<Болор цом>> баярыг тогтмол явуулахаар болж, 1984 оны зургадугаар сарын 6-7-нд МЗЭ-ийн ээлжит VII их хурал хуралдсан зэрэг олон арван ойн хурал цуглаан, ярилцлага семинар, баяр наадам, үйл явдлууд өдөр өнжихгүй шахам болж үүнд нь намын төв хороо улс төрийн товчоо тушаал заавраа элдэв хэлбэрээр ирүүлсээр байсан бөгөөд энэ бүхэн хэдийгээр утга зохиолд шууд болон тойруу ил далд янз бүрийн хэлбэрээр нөлөөлсөн субьектив хүчин зүйл мөн ч үнэн хэрэгтээ эдгээр нь жинхэнэ уран бүтээлийн уран сайханд эсрэгээр нөлөөлж байсан нь үнэн.
Хэдийгээр тухайн үед энэ олон янзын элдэв гоё нэртэй урлаг уран сайхны улс төрийн дэглэлтүүд явагдаж байсан боловч урлаг уран зохиол өөрийн дотоод хөгжлийн дагуу тодорхой хэмжээний амжилтад хүрч, тодорхой хэмжээний эрэл нээлт шинчлэлтүүдээр баяжсаныг өнөөдөр тодруулан гаргах нь зүй ёсны асуудал юм. 1980-аад оны эхээр харъяаллын хувьд өмнөх үед хамаарах зохиолчдын зарим бүтээлүүд тухайлбал Б.Лхагвасүрэнгийн <<Уянгын тойрог>> Ч.Галсангийн <<Аянгат цагийн тууж>> Д.Батбаярын <<Цахилж яваа гөрөөс>> бүтээлүүд гарсан нь энэ үед 1960-аад онд Оросын утга зохиолд бий болсон шиг цаг үеийн өөрчлөлт шинэчлэлт явагдаж Монголын утга зохиолын перестройка бий болоход уламжлалын суурь дэвсгэр болж чухам хөрс суурийг нь бий болгож өгсөн гэж болно. Улмаар Г.Мэнд-Ооёогийн <<Бодлын шувуу>> ном болон бусад олон хүмүүсийн анхны ном гарсан боловч Д.Нямсүрэн <<Хаврын урсгал >> О.Дашбалбар << Оддын аялгуу>> номууд нь тухайн үеийн яруу найрагт шинэ амьсгаа шинэ эрэл хайгуулууд байсан бөгөөд Л.Мягмарсүрэн <<Урины шувуу>> Д.Төрбат <<Улаан жигүүр>> Я.Баатар <<Уулын бэлийн өндөр >> номуудаар 1983 онд анхны номын баяр хийж уран бүтээлийн гараагаа дуу шуутайхан эхэлсэн түүхтэй. Мөн яруу найргийн тухайн үедээ л шинэд тооцогдох сэдэв дүрслэгдэхүүн бүхий Б.Цэнддоо <<Амь халуун>> Б.Энхтуяа <<Зөөлөн бороо>> номнууд аль ч талаасаа өвөрмөц содон дүр дүрслэл өөр хараа өөр мэдрэмж бүхий бүтээлүүд яах аргагүй мөн.
Ийнхүү гараагаа эрч хүчтэй, шинэлэг содон өнгө аястайгаар эхэлсэн наяад оныхныг нэрлэвэл яруу найрагт О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн, Б.Доржпалам, Д.Төрбат, Ц.Чимэддорж, Дан.Нямаа, Ж.Саруулбуян, Д.Сумъяа, Ч.Мягмарсүрэн, Л.Мягмарсүрэн, Б.Сундуй, Бя.Энхтуяа, Б.Энхтуяа, У.Булган, Р.Гэрэл, Ж.Оюунцэцэг, Ж.Сарантуяа Б.Батхүү, С.Батмөнх, З.Түмэнжаргал, Д.Цогт, А.Мягмаржав, Н.Ням-Осор, Я.Энхээ нар, үргэлжилсэн үгт Д.Норов, П.Баярсайхан, Д.Энхболд, Д.Төрбат, Ц.Нямаа, Ц.Түмэнбаяр, Б.Даариймаа, Б.Догмид, Д.Намсрай, М.Тогмид, Сан.Жаргалсайхан нар, жүжгийн зохиолд С.Жаргалсайхан, Д.Чинзориг, Ш.Гүрбазар, Ц.Балдорж нар, хүүхдийн зохиолд З.Түмэнжаргал, Д.Батжаргал, О.Сундуй нар, шог хошин төрөлд, Б.Цэнддоо, Б.Ерэнтэй нар, орчуулгын төрөлд Х.Мэргэн, С.Нарангэрэл, Н.Энхбаяр нар, судлал шүүмжийн төрөлд С.Байгалсайхан, Д.Галбаатар, Ч.Жачин, Т.Доржпүрэв, Ц.Энхбат, Д.Цэнджав, Я.Баатар, Д.Хүү, Ч.Туяасайхан, Ү.Хүрэлбаатар нарыг дурдах ёстой. Үүнээс харахад наяад оныхон монголын уран зохиолд өөр өөрсдийн дуу хоолойгоороо өвөрмөц содон арга барил, шинж төрхөөрөө орж ирэн утга зохиолын бүхий л төрөл зүйлээр тодорхой тодорхой амжилтуудад хүрч төлөвшүүлэн ерээд оны өөрчлөлт шинэчлэлтийн жинхэнэ хөрс суурийг бэлдэж чухам намжмал хөшүүн царцанги байдалд бүхий л төрөл зүйлээр ан цав гаргаж, хөдөлгөөнд оруулж, чухам М.Горбачевын перестройкыг гардан явуулагчид яах аргагүй мөн.
Утга зохиолын алтан үеийнхний гол онцлог бол бараг бүгд шахам Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд суралцан нэгдэн нягтарцгааж байсан бол наяад оныхон тэгж бүгдээрээ явцгаагаагүй ч тухайн үед ид хөгжин цэцэглэж байсан утга зохиолын нэгдэл дугуйлан гэгч уран зохиолын лаборатори болсон, өөрийн мэдэлгүй их онгод ая хөгийг авдаг уран сайхан уран чадварын албан бус сургалт болсон тийм жинхэнэ амьд ажиллаж чадаж байсан өвөрмөц ахуй орчинд цуглацгаан уран бүтээлийн халуун уур амьсгалыг бүрдүүлж нэгдэн нягтран нэгэн цул болж суралцацгааж байсан. МУИС, УБДС гэсэн хоёр гол дугуйлан идэвхтэй амьд үйл ажиллагаа явуулж МУИС-ийн дугуйланд О.Дашбалбар, Б.Догмид, Дан.Нямаа, Д.Норов, Д.Сумъяа, З.Түмэнжаргал, П.Баярсайхан, Б.Цэнддоо нарын хүмүүс ирж уран бүтээл урлагийн халуун уур амьсгалыг бүрдүүлдэг байжээ. <<УБДС-ийн дугуйлан утга зохиолын уран чадварын их сургууль байлаа. Ийм нэртэй сургууль байдаггүй хэдий ч тухайн үед нэгэн дугуйланд хамт суралцаж байсан нөхдөөс нэрлэвэл Ү.Хүрэлбаатар, Ш.Гүрбазар, Б.Монголхүү, Н.Сүхдорж, Д.Цэнджав, С.Мягмар гээд зөндөө л бий …УБДС-ийн уран зохиолын дугуйлан тэр үедээ их идэвхтэй ажилладаг байв. АУДС-ийн ганц гишүүнтэй дугуйлан манайтай нийлсэн юм даг АУДС-ийн уран зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч нь Д.Цогт ганц гишүүн нь Л.Мягмарсүрэн. Бас л төдхөн хууль цаазын дунд сургуулийн хоёр гишүүнтэй дугуйлан ч бас манайд нийлэв. Сургуулийн захирал дууны яруу найрагч Р.Будханд дугуйлангаа эрхэлдэг бөгөөд хоёр гишүүн нь оюутан Б.Сундуй Ж.Сарантуяа нар байв. Тэгээд л бид МУИС-ийн уран зохиолын дугуйлантай маргаж мэтгэн уран бүтээлээрээ өрсөлдөж байв. Тэр дугуйланд хамгийн их нэрд гарсан нь Ж.Оюунцэцэг байлаа… тэр дугуйлангаас ерөөлч магтаалч Ц.Цэрэндорж, сэтгүүлч зохиолч А.Мягмаржав, П.Баярсайхан, Дан.Нямаа, эрдэмтэн Ю.Мөнх-Амгалан, Д.Баясгалан нар төрөн гарсан юм.>>. (Я.Баатар .УБ. 2002).
Ийнхүү тэд утга зохиолын хүрээнд орж ирцгээн халуун дулаан уур амьсгалыг бүрдүүлж утга зохиолын тогоонд чанагдаж, нэгэн үеийг төлөөлөхүйц уран бүтээлийн нэгдлийг бий болгож чаджээ. Чухам л тэдний дундаас яруу найргийн гал цогтой уянга тансаг, сэтгэлийн гүн нууцад нэвтэрсэн шүлэг найраглалууд гарч, жинхэнэ амьд, өсч өндийдөг хөгжил, хөдөлгөөнтэй, алдаж онодог, өөрийн гэсэн дотоод сэтгэхүй ертөнцийг үзэх үзэлтэй, хиймэл зохиомол биш дүрүүд бүтээгдэж уран чадвар, туурвилзүйн содон арга хэлбрүүдийг ашиглан эрэл хайгуул туршилтууд хийцгээж байсан.
Тийм ч учраас С.Жаргалсайхан<<Халуун газар>> Ц.Балдорж <<Өв залгамжлагч >> <<Зэрэглээ>>, Ш.Гүрбазар <<Сэрүүн зүүд>> Д.Төрбат <<Амьдралын улаан шугам>> Д.Норов <<Эцсийн тушаал >> <<Аваа өгөө>> зэрэг нэлээд хурц содон жүжгүүд тавигдаж, Д.Норов <<Уулын хөх сүүдэр>> <<Жаргалын булаг >> Д.Энхболд <<Шар хөвийн зэрэглээ>> <<Паанан>> Д.Төрбат <<Могойн чуулган >> П.Баярсайхан <<Чулуу>> Б.Догмид <<Саран дээр туссан сүүдэр>> С.Жаргалсайхан <<Сахиул>> зэрэг зохиолууд нь тухайн үеийн нийгмийн сул тал доголдлыг янз бүрийн талаас нь илчлэн эх дүрүүдээ сандралд оруулан цочроож, хүний дотоод сэтгэлийн гүн рүү хандсан сэтгэлийн нарийн диалектик зөрчлийг тайлах оролдлого бүхий уянгын зохиолууд гарч Б.Доржпалам, Ц.Чимэддорж, Д.Төрбат нар яруу найргийн уламжлалт бичлэгийн утга агуулга, ур чадварыг гүнзгийрүүлэн тодорхой ахиц дэвшилд хүрч, Д.Цогт тухайн үеийнхний дунд сэтгэлгээ, уран чадварын анхны шан татаж, О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо нар дарьганга аялгуугаа зохиоцгоож, Д.Нямсүрэн өвөрмөц уран тансаг мэдрэмж сэтгэлгээний шүлгүүдээ бичиж, Ч.Мягмарсүрэн монгол ахуйд шүтсэн эгэл энгийн бөгөөд зохис төгс уянгуудаа туурвиж, Дан. Нямаа хайр сэтгэлийн уянгын уян зөөлөн шүлгүүдээрээ мөнхийн сэдвийг магтан дуулж, Ж.Саруулбуян монгол сэтгэлгээтэй хүйн холбоотой олон сайхан дуу шүлгүүдээ бүтээж, монголын шинэ үеийн утга зохиолын түүхэнд анх удаа Ш.Дулмааг эс тооцвол Д.Сумъяа, У.Булган , Р.Гэрэл , Ж.Оюунцэцэг Бя.Энхтуяа, Б.Энхтуяа, Ж.Сарантуяа нарын хэсэг эмэгтэй найрагчид төрөн гарч эмэгтэй хүний дотоод сэтгэлийн нандин нууцад нэвтрэн эмэгтэй хүний зөөлөн торгомсог өвөрмөц нарийн мэдрэмжийг илэрхийлэн гаргаж монголын шинэ үеийн утга зохиолыг судалгааны олон талтай баялаг хэлбэр хүрээгээр нэмэн баяжуулсныг дурдах нь зүйн хэрэг.
Мөн энэ үед шинэ үеийн монголын утга зохиолын Чимэддоржийн Дашням, Норовын Данзан нараар гараагаа эхэлсэн судлал шүүмжийн салбарыг зарим талаар шинэ шатанд гарган, ялангуяа бүдүүн тоймын зохиолын уран сайхнаас илүүтэй утга агуулгыг ярьж мушгин гуйвуулж өөчлөн гоочилж нэг үгээр хэлэхэд улс төрийн хянагчийн үүрэг гүйцэтгэн бороохой лантуу болж байсан шүүмжийн салбарыг улс төрөөс салгах, хараа хяналтаас ангижруулах, зохиолд жинхэнэ уран сайхан сэтгэлгээний задлал хийх талд бага ч гэсэн амжилт олсныг С.Байгалсайхан, Т.Доржпүрэв, Д.Галбаатар, Ч.Жачин нарын зарим шүүмжүүд гэрчлэх бөгөөд утга зохиолын онолын суурь судалгаанууд ч тодорхой хэмжээнд хийгдсэнийг хэлэх ёстой. Хорь гучаад оныхны өвөг дээдсээс хойш бүхэл бүтэн үеэрээ хэлбэрийн хувьд далд << шинэлэг>> хэлбэрээр хэлмэгдсэн үеийнхэн бол наяад оныхон мөн бөгөөд эдгээр хэлмэгдсэн омгийнхон ерээд оны урлаг уран сайхан дахь шинэчлэлтийг жинхэнэ утгаар нь гардаж хийсэн бөгөөд харин нэр нь өөрсдөд нь биш тэдний дүү нарт зүгээр шахуу ирчихсэн юм. Харамсалтай нь тэд нар нь үүнийг ойлгоогүйдээ ч юм уу утга зохиолын их өргөөний үүдээр хүч хөдөлмөр зарцуулалгүй шахам бусдын дэмжлэгээр орж ирсэндээ ч тэр юм уу дураараа аашилцгаан амьдрал үзээгүй эрх хүүхдийн зан гаргацгаах болов. Бараг л бид шинэчлэлийг хийгчид, бид л утга зохиолыг авч явцгааж байгаа бүр байчихаад бид бол монголын утга зохиолын мөнгөн үеийнхэн гэж сэрүүн зүүдэлсэн улс ч гарав.
Ер нь зарим яруу найрагчдыг эс тооцвол тэднийг утга зохиолын бүхэл бүтэн үе гэхэд ч бэрхшээлтэйг хэлж ярьсаар л байна. Харин монголын утга зохиолд мөнгөн үе гэж байх ёстой юм бол утга зохиолын бүхий л төрөл зүйлийг тодорхой хэмжээнд хөдөлгөөнд оруулж дүр дүрслэлийн амин сүнс болсон мэдрэмж, сэтгэлгээг гүнзгийрүүлэн, уламжлал шинэчлэлийн зөв харьцааг хослуулан хэлбэр бүтцийн зоригтой шинэ эрэл хайгуул хийсэн нэр нь тодроогүй баатрууд буюу наяад оныхон л байх ёстой. Ерээд он гарсаар улс төр уран сайхан үзэл санааны ертөнцөд сэдэв чөлөөлөгдөн, уран бүтээлийн жинхэнэ эрх чөлөө бодит байдал болж үндэсний үзэл ухамсар сэргэн, хориотой байсан олон арван онол сургааль урсгал чиглэл нэвтрэн орж ирж нэг үгээр хэлэхэд урлаг уран зохиолын жинхэнэ дотоод зүй тогтлын дагуух хөгжлийн шинэ эрин эхэлсэн нь үнэн. Гэвч энэ түүхэн их эхлэл гарааны шугамдаа элдэв энхэл донхолтой дайралдаж тийм ч амар хоол биш гэдгээ харуулан зарим үед бүр ямар замаар явахаа мэдэхээ байж мунгинахад хүрэв. Нэг хэсэг нь уламжлалыг тэргүүнд тавьж монгол ахуй, монголын гэсэн онцлогтой бүтээл л дэлхийд гарч ирнэ хэмээн зүтгэж нөгөө хэсэг нь уламжлал гэж байхгүй биднийг төрөхөд л манай гаригийн нар мандсан хэмээн тунхаглаж цагаан орон зайд цоо шинээр бүтээлээ туурвицгаан дэлхийн хэмжээний энд хүрнэ гэцгээж зарим нэг нь аль алиныг хослуулан сарьсан багваахайн явдлаар явж харин ч энэ байдлыг өөрт ашигтайгаар ашиглан хувиа борлуулж довоо шарлуулан үүнийгээ ардчиллын хууль нэрээр хаацайлан, үлдсэн бусад нь толгой нь эргэж зөв бурууг ялган салгах чадалгүй болж аль нь зөв болохыг хий дэмий л ажиглацгааж байна. Үнэндээ бол утга зохиол дахь олон эшт үзлийн үүднээс аль алийг нь хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд гагцхүү тэдний хоорондын уран бүтээлийн биш итгэхэд ч бэрх хэрүүл тэмцлийг л хүлээн зөвшөөрдөггүй юм. Энэ их хэрүүл тэмцэл талцаан хуйвалдаан хэний ч ялалтаар өндөрлөхгүй бөгөөд гуравдагч этгээдийн зол болж утга зохиол уран сайхан чанарт эсрэгээр нөлөөлсөөр байгааг өнөөдрийн уран зохиолын ур чадварын төвшин аяндаа нотлон харуулна.
Өнөөдөр залуучууд байтугай ахмад дунд үеийнхний гайгүй сайн дорвитой шинэлэг бүтээл өдрийн од, нүдний гэм болж гарч ирэх нь бүр багасч хаагуур хаашаа явахаа мэдэхээ больсон тэгсэн мөртлөө хэнд ч итгэхээ больсон ойртвол сэжиглэн яах нь вэ гэсэн янзаар хардаж сэрдэн тийм байтлаа салаад явчихаж чадахгүй тийм л хэдэн төөрсөн зүг чигээ алдсан улс болж хувирцгаасан байна. Хулгай дээрэм, алаан хядаан, секс хүчирхийллийн зохиол л уран сайхан гоо зүйн мэдрэмж таашаал гэхээсээ илүүтэй цаг нөхцөөх нэгэн эрэлттэй хэрэгсэл болж зарим шүлэг найргийн наадам тэмцээн нь тайзны шүлгийг л гааруулахаас хэтэрсэнгүйгээр барахгүй наадам өндөрлөсний дараа ирэх жилийн түрүү магнай тэр гэнэ гэсэн яриа тарж жилийн дараа тэр нь үнэн байдаг нь нууц биш болжээ. Эхэн үедээ Болор цом наадамд олон ч сайн бүтээлүүд төрж байсныг бид мэднэ. Харин сүүлийн үед эсрэгээр эргэж залуучуудыг болъё гэхэд цагтаа << Сэлбэ>>, <<Цагаан зээр>> шүлгийг бичиж байсан Ц.Чимэддорж Болор цом наадамд хар араажав гэсэн урт хар шүлэг уншиж үзэгчдийг шоконд оруулав. Дараа жил нь түүнээс дутахгүй урт үстэй, улаан торгон дээл өмссөн, монголын утга зохиолын түүхэн дэх анхны компанийн яруу найрагч гарч ирж дэвсэхэд дэвсгэр болдог, дэрлэхэд дэр болдог, хучихад хучлага болдог дээл хэмээн шүлэг гэсэн нэрийг гомдоохоор юм уншиж мөн л үзэгч сонсогчдыг доромжлов. Энэ нь зөвхөн тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэхэв гэдгийн л үлгэр бөгөөд цаана нь байж байхад илүүдэхгүй, байхгүй бол үгүйлэгдэхгүй шүлгийн далай үер бууж байгаа нь тодорхой. Энэ их хэцүү, ээдрээ нугачаатай төвөгтэй, сонирхолтой үеийн утга зохиолыг мөнөөхөн нэр нь тодроогүй баатрууд л мөнөөхөн хэлмэгдсэн омгийнхон л нуруун дээрээ үүрч яваа бөгөөд тэднийг монголын шинэ үеийн утга зохиолын түүхэнд байрыг нь зохих ёсоор эзлүүлэх цаг нэгэнтээ болсон.
Энэ бүхнийг тодорхойлон тогтоох нь зүгээр нэг жижиг шүүмжид багтаах боломжгүй нь ойлгомжтой юм. Энэ бүхнийг жинхэнэ уран бүтээл, уран сайхны чанарын хувьд судалгааны нарийн дүн шинжилгээгээр л тогтоох бөгөөд ийнхүү хар цагаанаар нь ялган үнэний дэнсэнд тавьж, ололт амжилт, эрэл нээлт, алдаа доголдлыг нь дэлгэж тавих нь наанадаж утга зохиолын түүхэнд, цаанадаж утга зохиолын цаашдын хөгжилд л хэрэгтэй зүйл. Харин мянганы зааг дахь монголын утга зохиол …
2004 он

Tuesday, April 14, 2009

ХҮМҮҮН ТОГТВООС ТЭНГЭРИЙГ ЯЛМУЙ


(Тайваньд бичсэн тэмдэглэл)

Аяны урт замд юу эс бодогдоно гэхэв. Аливаа хэлбэр дүрс өөртөө заавал ч үгүй ямар нэгэн агуулгыг хадгалж, бас түүнээ цаг ямагт илэрхийлж байдаг. Бичиг үсэг үүсээгүй байхад ч хүмүүс мод чулуугаар санаагаа илэрхийлэн дамжуулж байлаа. Эртний хүмүүс олсоор утга зангидаж, түүнээс “олсон бичиг”, олсон бичгээс одоогийн бичиг үсэг үүссэн ч гэдэг. Ямартай ч аливаа нэгэн дүрс бэлгэдлийг ойлгох, түүнээ тайлах, тайлснаа илэрхийлэхдээ тэрхүү хязгаарлагдмал томьёололын дотор хязгааргүй их санааг олж харах үед л яруу найраг үүссэн буй заа.
Яруу найрагчдын нөхөрлөл бол улс орнуудын соёлын харилцааны гүүр болж байдаг. Яруу найргийн эрхэм дотны анд Юй Си – гийн тэргүүлдэг “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” байгууллагын урилгаар Тайваньд аялах долоо хоногийн хөтөлбөрийн гол агуулга нь хоёр орны эртний түүх, соёл шашин, яруу найраг, хөгжим, урлагийн талаар халз ярилцлага өрнүүлж, оюун сэтгэлгээнийхээ ертөнцөд харилцан аялах, уран бүтээлийн туршлагаа солилцох, хүн төрөлхтөний амар амгалангийн үйлсэд яруу найргаараа юу хийж бүтээж хамтран талаараа хэлэлцэх явдал байлаа. Мэдээж, миний хувьд Тайваны соёл, урлаг, утга зохиол, яруу найрагтай нь гүн дотно танилцах юмсан гэж хүсч явсан олон жилийн мөрөөдөл маань биелэх нь энэ. Өнгөрсөн намар Юй Си бид Америк тивийн баруун эрэгт Номхон далайн хөвөөнд уулзаж байсан бол энэ удаа Тайваны арал дунд нь орших Номхон далайн өмнөд эргээр цугтаа давхиж явлаа.

Хуалян орох замдаа хажууд таарсан нэгэн том самбар дээрх бичгийг хараад яруу найраг биш байгаа даа хэмээн бодогдох зуур юу гэж буйг асуувал яруу найрагч Юй Си анд энэ тухай надад дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өглөө. Тэр ярьсан нь:
-Эртний хятадын хаан У Ван улсыг засч байв. Энэрэл ёсоор Улсыг засах хуулинд Жи Та гэдэг хүн санал оруулсан тухай Жоу Улсын түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд утга нь “Цэрэг хүчтэй бол хүнийг ялмуй, Хүн хүчтэй болвоос тэнгэрийг ялмуй” гэжээ.
Хожмоо Сүн Улсын үеийн яруу найрагч Лю Го “Сян-Яний дуулал” гэдэг шүлэгтээ яг юу гэж дуулсаныг энд бичсэн байна гэв.

-Энэхүү хос уянгыг чухам яг юу гэж орчуулах ву? хэмээн манай Монголын авьяаслаг орчуулагч Доржсүрэнгийн Болдбаатар дүүгээсээ тодруулбал: Тэрбээр түгдэрсэн ч үгүй уншсан нь.

Хүмүүн тогтвоос
Тэнгэрийг ялмуй…

Би сүүлийн хэдэн жил гадагшаа, дотогшоо нилээд тэнэлээ. Их бага хотууд, замын уулзвар, чухал газруудад ийм том том самбар байх боловч дээр нь арилжаа наймааны ухуулгын чанартай зураг бичиг л дурайдаг сан. Харин би Тайванд явсан орсон газар болгондоо хятад ханзны нэн уран бичээсүүдэд өөрийн эрхгүй нүд унаж, сэтгэл алдаж явлаа.
Тайпейд бидний буусан таван одтой зочид буудал цэлгэр шилэн хаалгаар оруут л хэдэн алдын гүнгэрваатай эртний хятад бичээсүүд угтана. Иймэрхүү зочид буудалуудад урьд нь голдуу л уран зураг, уран шигтгэмэл тэргүүтнийг л үзэж явлаа.

Тайвань бол бичиг үсгээрээ гоёдог орон юмаа. Зоогийн газрын үүдэнд ирлээ. Бас л бичээс.
-Энэ юу гэж байна вэ? Болдбаатараа!
-Гэгээн сар,
Нэгэн дэвэр дарс…

Яруу найрагч Юй Си-гийн өргөөний орох гол хаалганы багана дээр бас л нэг уран бичээс. Учрыг ухваас:
Аливаа хүмүүн бодох, хийхээ
Ариун гэгээнээр үйлдвээс, тэр чинь
Бурханы үйлсээс ялгаа юун,
Аливаа хүмүүн орсон газар болгоноо
Ариун гэгээн орон хэмээн санаваас, тэр нь
Бурханы орноос ялгаа юун… хэмээсэн үгс ажгуу. Үнэхээр ч Юй Си-гийн уран бүтээл нь бурханы үйлс гэлтэй. Түүний уран бүтээлийн өргөө нь бурханы сүм, яруу найраг нь ч бурханы орон мэт санагдлаа. Ингэж бодох нэгэн учир буй. Би нилээд хэдэн жилийн өмнө гадаадын нэгэн сэтгүүлээс түүний шүлгийг олж сониучирхан үзсэн юм. Тэрхүү “Яруу найрагчийн сахиусан тэнгэр” хэмээх шүлэг надад онцгой сэтгэгдэл төрүүлж түүнийг орчуулан GUNU сэтгүүлдээ нийтэлж билээ.
Яг та нарын дээр нэг бурхан байна
Яруу найрагчдыг сахиулахаар
Тэрхүү элчийг тэнгэрээс илгээсэн байна…. гэж тэр шүлэг төгсдөг сөн.

Тэгэхэд би Юй Си-г таньдаг ч үгүй байжээ. Хятадын алдарт арван гурван яруу найрагчийн гэргий нарт зориулсан энэ шүлэгнээс яруу найрагчийн тэнгэрлэг ертөнц, бурханлаг оюун санаа нэвт харагдах мэт болж билээ. Яруу найргийнхаа чөлөөгөөр шашны сургуульд хичээл заадаг. Бидний мэдэх “Доржзодов” буюу “Очироор огтлогч”-ийн тайлбараар оюутануудад лекц уншдаг ажээ. Түүний тогтсон сэтгэл, шашин соёлын өргөн цар хүрээтэй мэдлэг, нэгэн биедээ шингэсэн номын ухаантай нь шууд холбоотой буй заа.

Тогоруут уул. Энд Юү Си-гийн “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” хэмээх нэртэй урлан оршино. Гутлаа тайлаад орвол эхний танхимд Юй Си-гийн нарийн бичгийн дарга, компьютер дизайнер, дараалаад зураачид нь сууна. Түүний бичиг захидал болоод гар бичмэлүүд энд цахим бичвэрт орж, зураачид номын чимэг зурагийг хийнэ. Ер нь Юй Си-гийн яруу найргийн ном, роман, хүүхдийн зохиол аль ч бүтээл нь гараас гарангуутаа л уран зураг, хөгжмийн зохиолд шууд хувирна. Ийнхүү түүний нэн гоёмсог номыг гэртээ ч юм уу уншиж эхэлсэн хүн машин дотроо CD-ээр сонсоно. Үзэсгэлэнд очоод уран зургаар харна. Театрт тайзнаас үзнэ. Концертийн танхимд оркестр хөгжимтэй сонсоно гэсэн үг. Энэ бүхний эхлэл нь Юй Си-гийн үзэг цаас… Цэлгэр сайхан танхим угталаа. Энэ бол яруу найрагчийн уулзалтын танхим. Энд олон орноос ирсэн уран бүтээлийнхээ анд нөхөдтэй уулзана. Яруу найрагчийн хэвлүүлсэн номуудын танилцуулга, зурагт хуудас, гар бичмэлийн хуулбар, бүтээлийн танилцуулга ханын дагуу байрлажээ. Хэвлэлийн газрууд, хөгжмийн зохиолчид, зураачид энд хүрэлцэн ирж яруу найрагчтай уулздаг буй заа. Том танхим дотуур энэ тэрийг үзэж сонирхсоор мухарын шилэн ханаар тусгаарласан өрөөнд орвол, арай өөр ертөнц угтлаа.

Агар зандан ширээ, буйдан. Мин Улсын үеийн ятга хөгжим… Эртний хятадын эрт үеийн хээнцэр тансаг эд хэрэгсэл. Гэхдээ бүх юм нь эртнийх биш ээ. Орчин үеийн видео дэлгэц. Тэр дэлгэцнээ XXIII их хурлын үеийн баримтат кино гарч байна. Хөгжмийн нэн ялдам бөгөөд цоглог аялгуу дуурсана. Энэ бол дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII их хуралд зориулсан аялгуу. Доктор Юй Си өөрөө зохиосон юм гэж тайлбарлав.

Танхимын ханаар Юй Си-гийн нэгэн романы гар бичмэлийг жаазанд хийгээд жирийтэл тавьжээ. Д.Болдбаатар бид хоёрын хувьд анх удаа яруу найрагч хүн ямар тэнгэрлэг амьдарч, өөрийн бүтээл туурвил, оюун санааны орчинг хэрхэн ер бусаар бүрдүүлэн бий болгож чаддагийг үзэж биширэх сэтгэл төрж билээ. Бид хөгжим сонсож, яруу найраг уншиж, үүх түүх ярьж, Юй Си-гийн яруу найргийн урлангийн тэнгэрлэг орчинд уусан жаргавай.

Юй Си-гийн хоёр дахь урлан Хө Нань сүм. Энд уран бүтээлийнхээ 180 хоногийг өнгөрөөж, бичих туурвих онгодоо дуудна. Тайпей-гээс онгоцоор нисч хүрэх энэ газар Номхон далайн үзэсгэлэнтэй хөвөөнд оршино.

Бид дээр өгүүлсэн “Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялмуй” хэмээх бичээст самбарын утга уянганд автаж, яриандаа халж явсаар далай руу шахаж тогтсон уулын нар тоссон аманд хүрч ирлээ. Сүм шүтээний газар ажээ. Монгол хүний зан юм даа, сүм шүтээн түшиж буусан уулын нэрийг асуулаа.

-Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул… гэж байна.

Ямар сайхан нэртэй юм бэ? Хорь гаруй жилийн өмнө байгуулагдсан бумбын шашны энэ сүмийн цогчин дуганд Бурхан багшийг голлуулан залжээ. Сүм нь арваад гэлэнмаатай гэж байна. Сэтгэлээ ариусгаж, итгэл бишрэлээ өргөм цэмцгэр сайхан ертөнц биднийг угтлаа. Сүмд зул хүж өргөөд гадагш гарч уул өөд авирав. Алган хэлбэртэй далбагар ногоон навчтай мод шатны хажуугаар эгнэн ургажээ. Бас л нүүдэлчний сониуч зангаар модны нэрийг асуулаа.

-Буяны мод… ? Би бодлоо. Энэ нэрүүдийг Юй Си л өгсөн байх гэж. Сэтгүүлийн эрхлэгч хатагтай Дай-гаас асуулаа,
-Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул л гэж байна. Буяны мод л гэж байна. Ийм яруу найраглаг нэрийг Юй Си өгсөн үү? гэв. Хатагтай намайг нэгэнтээ цочих мэт харснаа,
-Энэ нэрүүд анхнаасаа л ийм юм. Буяны модны тухай доктор Юй Си найрагтаа олонтоо бичсэн байдаг. Яг энэ модны тухай шүү гээд гараараа зааж байна. Тэрбээр цааш нь,
-Харин энэ Хө Нань буюу Баялагийг арвижуулагч сүм бол хорь гаруй настай. Манай Тайваны сүмүүд заавал нэг урлагийн чиглэлийг барьж хөгждөг. Баялагийг арвижуулагч сүм бол Юй Си гуайн яруу найраг, хөгжим, уран зураг, товчилж хэлбэл түүний урлагийн тэнгэрээр дамжин ариусгал гэгээрэлийн ертөнцийг бүтээж байгаа юм. Одоо цөмөөрөө сүмийн Соёлын ордонд Тайваны Бийбаа хөгжмийн чуулгын концерт үзнээ гэв…Орой болж байна. Үзэгчид цуглан ирсээр. Бид Соёлын ордоны үүдэнд ирэв. Юй Си намайг дагуулан шилмүүс цэцэглүүлэн чимсэн дэлгэмэл бичээсийн дэргэд дагуулж ирээд гараараа заав. Үзвэл манай шинэ бичгээр
“Мөнгөн жүнзэнд цас хундаглахуй” концерт
Ноён Мэнд-Ооёо та тавтай морилно уу? гэж шар дэвсгэр дээр ягаанаар цэвэрхэн бичжээ. Миний хувьд анх удаа л ийм өндөр хүндэтгэл хүлээж байгаа болохоор хөлс чийхрах шиг л боллоо. Гоёмсог сайхан танилцуулга хэвлэсэнээ өглөө. Танилцуулга мөн хятад монголоор байх аж. Танилцуулгыг сөхвөөс эхний хуудаснаа,


“Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж,
Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу” хэмээх гарчиг тодорч цааш монголоор бичсэн нь:
“Олон жилийн турш бодож төлөвлөсөн Хө Шань XXI-р зууны соёлын индэр өнгөрсөн жилд албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхэлсэнээс хойш шүлэг, хөгжим болон дэлхийн олон орны яруу найрагч, зохиолч, хөгжмийн зохиолчдыг холбох гүүр болсон юм. Богинохон нэг жилийн хугацаанд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ховорхон авьяастанууд цугларч ур ухаан, авьяас төгөлдөрөө илтгэн харуулсан билээ. Өвлийн дохиог илтгэсэн энэ өдрүүдэд бид “Мөнгөн хундагаар цас аягалахуй” хөгжмийн тоглолтыг алс холын Монгол нутгаас ирсэн хүндэт зочныхоо хамтаар таалан соёрхож байна. Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж - Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу Тоглолт бүх хүний сэтгэлийн учгийг хөндөж, та бүхнийг ариусгаж байх болтугай.”
Д.Болдбаатар бид хоёр энэ бүхэнд гайхах баярлах зэрэгцэн “хоёрхон хүнд зориулж, хаа хол Тайпейгээс хөгжмийн энэ нэртэй чуулгыг далайн хөвөөний сүмд урьж тоглуулж байгаа нь гайхмаар боловч, яруу найраг хийгээд соёлыг нэн хүндэтгэн дээдэлж байгаагийн илэрхийлэл юм даа хэмээн хэлэлцэж суулаа.

Бийбаа хөгжмийн уянгалаг яруухан аялгууг сонсох зуур танилцуулгыг үзвээс, удирдсан “Тогоруут уул”, зохион байгуулсан “Баялгийг бүтээгч бурханы урлаг шашны сан”, бэлтгэл хангасан Юы Юань цайны цэцэрлэг, төлөвлөж хэрэгжүүлсэн Пү Инь соёл урлагийн компани, концерт тоглосон Тайпейгийн Мо Чинь оркестр гэсэн байв. Хөтлөгч бүхий л зориулал үгээ Монголын зочид бидэн рүү хандуулж, цэцгийн баглаагаа илгээсээр байлаа.

Эртний Энэтхэгийн домогт энэ ертөнцийн эзэн Брахма тэнгэрийн охин Сарасвати хэмээх яруу найргийн бурханы тухай гардаг. Сарасвати нь төвдөөр Янжинлхам, монголчилбол яруу найргийн Эгшигт охин тэнгэр гэсэн үг болой. Янжинлхам бурхан мутартаа бийбаа хөгжим барьсан байдаг бөгөөд шүтсэн хүмүүний дотоод сэтгэл ярууслаар дүүрч, мөнхийн арван найман насны ариун гэгээн чанарыг олж, бийбаа хөгжмийн аялгуу мэт хэлний уянгат чимгийн эзэн болдог гэж сонссон билээ. Бийбаа Энэтхэгээс гаралтай бөгөөд Хятадад дэлгэрээд 3000 орчим жил болж байгаа гэж байна. Бурхан багшийн амьд сэрүүн байх үед бийбаа Хятад газар заларч ирсэн болтой. Яруу найргийн бурхан бийбаа хоёр олон мянган жилийн шүтэн барилдагатай ажгуу. Тэр оройжин бийбаа хөгжмийн яруу аялгууг сонсож, яруу найргийн тэнгэрт аялахын хамт бидэн хоёрт зориулан энэ олон байгууллагын хүмүүс ямар их бэлтгэл хийснийг харахаар санаа зовмоор байлаа.

Алив нутаг оронд өөрийн бэлгэдэлийн цэцэг байдаг. Эндэхийн бэлгэдэл нь цахирмаа цэцэг байлаа. Сүмийн шатны чимэглэлээс эхлээд, бурханд өргөсөн таримал цэцэг бүгд цахирмаа. Модны ёроол, ойн чөлөө тэр аяараа цахирмаа. Цахирмаа ингэтлээ их ургадаг газар уу, аль яруу найраг, бийбаа хөгжим, гэгээн гэрэлт сэтгэлийн ахуйд дэлгэрсэн бурханы инээмсэглэл үү? Модон дундуур алхаж явтал нэгэн ер бусын жиргэх, жирхрэх дуу солонго татуулан хааяа тасалдах боловч, моддын цуурайгаар холбогдон үл тасалдан сонсогдов. Юуны дуу болохыг Юй Си-гээс бас л сониучирхав. Юй Си анд миний тэмдэглэлийн дэвтэрт харандаагаар бичиж өгөөд
-Энэ амьтан гайхамшигтай яруу дуугарч байна. Түүний амьдрах нас нь ч төгс ч байгаа нь энэ гэв. Нээрээ амьдралын эцсийн үг л хамгийн хүчтэй, сүүлчийн дуу л хамгийн сонсголонтой байдаг даа. Миний эрхэм сайн нөхөр их найрагч Д.Нямсүрэн маань “Яаж би Амитаба шиг, Үхэл гэгч амьдаасаа агуулгатайг мэдэх вэ?” хэмээн амьд сэрүүндээ дуулсан нь бий шүү дээ хэмээн бодож явлаа.

Тэрбээр маргааш нь үдийн зоог барихаар ирэхдээ надад нэгэн ер бусын сонин бэлэг авчирлаа. Бэлэгтэй туузыг задалбал дотроос нь царс модон хайрцаг гарав. Хайрцагны тагийг онгойлговоос дотроос нь бөмбөрцөг хэлбэртэй шилэн гуу гарлаа. Түүний шилэн тагийг онгойлговол цахирмаа цэцгийн дэлбээн дээр суусан хүрэлзгэнэ. Тэрбээр тайлбарлаж өгүүлсэн нь:
-Хүрэлзгэнэ хэдэн сар нэн уянгалаг дуугаар жирхэрч байгаад авгалдайгаа газарт булдаг юм. Газарт хадгалсан авгалдайнаас 17 жилийн дараа хүрэлзгэнэ төрнө. Хуяган дотор бие бойжсон хүрэлзгэнэ өдлөн ниснэ. Гуравхан сарын амьдралтай энэ гайхамшигтай амьтан дуу нь улам яруусан ярууссаар дуусдаг болой. ..хэмээвэй.
Хүмүүн хийгээд зөв сэтгэл, бурхан хийгээд бийбаа хөгжим, цахирмаа цэцэг хийгээд уянгалан дуулагч хүрэлзэгэнэ, орчлонгийн яруу сайхан юмс бие биеийг шүтэн оршиж, аль алинаасаа хамааран, нэгэн их цогт төгөлдөр утга санааг зангидан сүлжих буюу. Тэр нь яруу найраг л юм даа.

Баялагийг бүтээгч сүмийн соёлын ордонд өдөржин шүлгээ уншлаа. Соёлын ордоны тайзнаа нуурын уянгат шагшуургыг авчирч эгнүүлэн тавьсан нь эгээ л бидний дуулдаг “хар ус нуурын шагшуурга” гэлтэй. Тайваны Соёл яруу найргийн корпорациас миний яруу найргийн DVD хийхээр найман шүлгийг сонгож яруу найрагчийн өөрийн дуу хоолойгоор унших орчинг бүрдүүлсэн нь энэ. Ширээн дээр гэрэл тусган, тайзны гэрлийг унтраахад шагшуурга нь нэн сүртэй харагдаад сартай шөнө нуурын хөвөөнд шүлэг бичиж буй мэт яруу найргийн тэнгэрлэг орчинг буй болно. Үзэгчийн суудалд Юй Си, манай Д.Болдбаатар, Юй Си-гийн уран бүтээлийн багийн арван хэдэн залуус. Тогоруут уул” сэтгүүлийн хэвлэн нийтлэгч Ван Чин Мэй, хэвлэлийн ерөнхий редактор Тай Сао Чин, сүмийн урлагийн мастер Тон Дуо, мөн Ли Шү Цай, Ши Юү Син, Боби Лин, Цай Ди Шэн.. Нам гүм…Би урьд нь бичлэгийн танхимд өөрийнхөө дуу хоолойг ийм тод мэдэрч, яруу найргийнхаа дотоод орчлон руу ийм гүн нэвтэрч байснаа санахгүй л байна…


Тайваныг “Formosa” буюу Эрдэнэсийн арал хэмээн нэрлэсэн нь учиртай. Цахирмаа цэцгийн цагаан дэлбээтай хаш чулуу ижилсэж, улаан дэлбээтэй нь шүр адилсмуу. Хаш хийгээд шүр бол энэ тивийн бас нэгэн чимэг нь юмаа.

Биднийг буцахын урьд үдэлтийн зоог барьсан газар бол Юй Си-гийн гурав дахь урлан болой. Тэнд би Юй Си-гийн ном, уран бүтээлдээ зориулж бүтээлгэсэн хориод хаш тамгыг сонирхож зогсохдоо дорно дахинд бичиг номыг дээдлэх соёл нэн өндөр хөгжсөнийг, бас түүнээ хадгалан уламжилж яваад үнэхээр бахархаж билээ.
Тамганы нь тос гэж зүгээр л улаан будаг биш ээ. Шүр тэргүүтэн улаан чулууг нухаж уянгат модны тосоор нухаж, наргил, азуй, сэндэн модны анхилуун үнэр хийгээд шим шүүсийг шингээн эрдэнийн чанар оршооно. Чухам ийм л эрдэнийн дээд утга чанарыг зохиол бүтээлдээ шингээж өөрийн яруу найргийн тэнгэрлэг ертөнцийг бүтээгч эрхэм хүмүүнтэй түүний эрдэнэсийн арал – эх оронд нь аялсан долоон өдрийг би догдлон дурсмуй.

Тайваны хааны ордон музейн хаш танхимд би Юань Улсын хаад, бичгийн түшмэдийн хаш тамга, бичиг соёлын хэрэгслийг гайхан шагширч, Хубулай хааны атгаж байсан хасбуу тамга, Пагва ламын номын тийзийн дэргэд алмайран догдолж зогссоноо ч би одоо тодоос тод санаж байна. Ер нь дорнын эрдмийн соёл нэн өндөр бөгөөд ном бичгийнхээ зүйлд эрдэнийн дээд утгыг шингээх болой.

Тайваны аялалын туршид сэтгэл татсан нэгэн чухал санаа гэвэл, Азийн бар болсон энэ орны үсрэнгүй хөгжлийн нууцын тухай төрсөн сэтгэгдэл байлаа. Өнөө үеийнхэн хөгжил цэцэглэлт нь баян чинээлэгийн тухай ярихдаа үйлдвэр, уурхай, ашигт малтмал, наймаа худалдааны бодлогын талаар л ярьдаг. Харин би энэ орны хөгжил, мандал цэцэглэлт, ялангуяа хүмүүсийнх нь оюун соёлын дэвшилтэй холбоотой юм байна гэж ойлголоо. Яруу найрагчид нь л гэхэд бичихийн зэрэгцээ зурна, хөгжим зохионо, ер нь л юм юмтай. Бичгийн соёлоо дээдлэх, урлагийг эрхэмлэх, үгийн үнэ цэнийг өргөн хүндлэх оюунлаг хүмүүсийнх нь өндөр боловсрол улс орных нь хөгжлийн нэгэн эрдэнэсийн чимэг нь мөн ажгуу.
Ихээхэн өргөн утгаар хэлбэл Тайван орон тэр аяараа Юй Си-гийн урлан, Юй Си өөрөө Тайваны нэрийн хуудас юм даа гэж болмоор.. Тэрбээр өнөөдөр дэлхий даяар ихээхэн нэр хүндтэй цууд гарсан яруу найрагч, зохиолч. Роман, яруу найраг, хүүхдийн зохиол бүх л төрлөөр бичнэ. Бас зураач хөгжмийн зохиолч, фото урлагийн гайхамшигт мастер. Философичийн мэргэжилтэй энэ хүн бүхий л амьдралаа яруу найраг хийгээд түүний урлагийн бүхий л төрөл зүйлтэй найрсах тэрхүү үнэт соёлыг цогцлоон бүтээхээр бурханаас заяасан мэт. Зохиолоо бичиж байхдаа үсэг бичгийн зураас татлага нь утга гүн, уран зохиролт зураг болоод явчихна. Түүнээс зураачид шууд л уран зургийн онгодоо дуудаж, бийр бэх нийлнэ. Хөгжмийн бүтээлд зориулсан санаануудаа илэрхийлсэн таталбарууд нь мөн л төдөлгүй ноотонд бууж, концертын тайзнаа хувирна. Ийм ид шидлэг яруу найрагч. Тэрбээр Тайваны үндэсний хөгжмийн “Алтан аялгуу” наадамд дээд уянгыг бүтээсний төлөө дөрвөн удаа тэргүүн шагнал хүртэж байв. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх “Алтан медаль” нэг дэх дугаарын шагналыг уржинан түүнд гардуулсан бол өнгөрсөн жил Дэлхийн яруу найргийн “эрхэм дээд шагнал”-ыг түүнд олгож, эгшиглэнт алтан титэмийг залсан билээ.
Баялагийг арвижуулагч сүмийн соёлын төвд түүний дөрвөн роман, драмын бүтээлийн нэг, яруу найргийн арван дөрвөн боть тавиастай байсан бөгөөд хөгжмийн бүтээл болон уран зохиолын CD, DVD альбом бол хэдэн арваараа байсан. Тэнд ирэгсэд уут уутаар нь худалдан авч байхыг бид хоёр нүдээрээ үзсэн юм. Зохиол бүтээлийн нэрийг нь асуувал бас л сонин… “Сараар наадах хос загас”, “Амарита”, “Тэнгэрийн шүүдэр”, “Шагшуурган дундах цагаан морь”, “Хяруу унахын дуулал”, “Үсгээр наадах жараахай”, “Шидэт цэцгийн дуу” гэх мэт. Яруу найрагчийн эцгээс өгсөн нэр нь Хун Чин Юү. Уран бүтээлийн нэр нь Юй Си. Юй Си гэж “горхи” ба “загас” гэсэн үг бөгөөд түүний багш Ло Фү нь энэ нэрийг хайрлахдаа горхиор эхлээд далайд хүрэхийг бэлгэдсэн буй заа. Бяцхан горхиос эхэлсэн тэрбээр одоо дөрвөн далайг нэгэнт гаталжээ.
Юй Си Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор цлоыг 2002 онд хүртэж, Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII Их хурлын хүндэт Ерөнхийлөгчөөр ажилласан бөгөөд Одоо Дэлхийн Яруу Найрагчдын Их хурлын Олон Улсын хороог тэргүүлж байна. Түүний эрхлэн хэвлүүлдэг “Тогоруут уул” – XXI зууны олон улсын индэр” хэмээх сэтгүүл нь өнөөдөр олон улсын урлаг соёлын амьдралын эрхэм хүндтэй индэр болсоор байна. Юй Си найрагч болон түүний анд нөхөд нь манай хятад хэлний орчуулагч Д.Болдбаатарын хэлний мэдлэг, орчуулах авьяасыг гайхан шагшиж байсныг дурдах хэрэгтэй. Би Д.Болдбаатарын ялангуяа эртний хятад хэлийг гарамгай эзэмшсэн хийгээд түүнээ монгол хэлний яруу сонсголонт үг ба эгшиглэнгээр шууд буулган цэцлэх эрдмийг урт аяны замд дахин бишрэв. Монголынхоо эрдэм оюуны гялалзах очир алмаасыг Богд уулынхаа бэлд бус Номхон далайн аралд дахин танин мэдэхдээ энэ мэт эрдэнэсийн гэрэлт чуулган болсон эрдэмт хөвгүүдээ төр түмэн минь танихын хамт улсынхаа хэрэгт жолоодон оруулаасай хэмээн бодож явснаа жич хэлсүгэй.
Үсэг бичигт ард түмний сэтгэлгээний мянга мянган жилийн соёл, оюуны эрхэм нандин гэрэл гэгээ нь шингэж түүнийг бичих, дэлгэх, дээдлэх бүрий ариусан гэгээрүүлэгч эрчимт цацрагийг түгээнэ. Эрдэнэт номын үсгийг хүмүүн төдийгүй тэнгэр бурхан богдос ч уншина.. Эрдэнэт номын үсэг уншигдах, харагдах, танигдах бүрий түүнээс мянган утга, түмэн гэрэл цацарна. Бичиг соёлоо дээдлэгч улс үндэстэн өөдлөн дэвждэгийг би ийнхүү нүдээрээ үзлээ.

Бэлгэдэхүй нь өөртөө агуу их боломжийг агуулдаг ажгуу. Хүмүүн нь өмч хөрөнгө, эд баялагтаа сагаж огсойх бус, харин эрдэм номын гэрэл доор сэтгэлээ тогтоож, оюуны баялагтаа шүтэж тэнгэрлэг амьдарах жамтай буй заа.

Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялахын учир энэ буюу.


Г.МЭНД-ООЁО
2006,4,26

Saturday, April 11, 2009

“Гал” хэмээх нууц бүлгэм байгуулагдсан нь

Үржингийн ХҮРЭЛБААТАР
Д. Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт
яруу найрагч, утга зохиолын шүүмжлэгч

“ГАЛ” ХЭМЭЭХ НУУЦ БҮЛГЭМ БАЙГУУЛАГДСАН НЬ

Энэ сонирхолтой түүхийн нэгэн гэрч нь тус нууц бүлгэмийн архивын эрхлэгч миний бие болой. Миний ширээн дээр хэд хэдэн бор хавтас, баахан сонины хайчилбар байх бөгөөд тэр бүхэн дээр “Гал” хэмээн дурайтал бичсэн, бас хавчуурга хийсэн нь харагдана. Нээн үзвэл залуу халуун үеийн уран бүтээлийн анхны гараа, адал явдал нүднээ гэрэлтэж, найраг шүлгээр хорхойссон баавгай шиг өвчилсөн нэр бүхий хэдэн залуусын орой үдшийн аяллын тойрог санаанд орно. Нэг их төөрөөд байх юм нэгээхэн ч үгүй. УБДС-ийн гурван давхрын 306 тоот өрөө, Ажилчины районы Архи пивоны үйлдвэрийн замын хойно байх “Нэхмэлийн шар” хэмээх 10 тоот орон сууцны нэгдүгээр давхрын айлын халаасны өрөө, эсвэл Зайсангийн амны эхэнд амралтын газар мэт буйдхан байх Ясны сүрьеэгийн эмнэлэг гэх чандмалан буусан айл шиг гурван газар л байх. Уран зохиолын дугуйлантай өдөр УБДС дээр сайн дураараа хадаастай, степент, цалин буусны дараа бол Зайсангийн аманд байх өндөр Цогоогийн руу марш, бусад өдрүүдэд мэдээж Нэхмэлийн шарын хадмынхаа гурван өрөөний нэгийг эзэмшигч Ооёогийнд зоолттой. Оюутан, оюутны ширээнээс дөнгөж ажил амьдралын босго алхаж буй энэ зааг үед ихэнх нь эхнэр хүүхэдгүй шалдан банди нар бидний хувьд ийм л зөрөг замаар нааш цааш холхиж, найрагт ховсдуулан, бүр тэсч чадалгүй шөнийн гудамжны гэрлэн дор хүртэл шүлгээр “шатаж” явлаа. Энэ дурсгалт зам 80-аад оныхон гэгдэх яруу найрагч, зохиолч, шүүмжлэгч бидний уран бүтээлийн төдийгүй амьдралын дөт зам байсан юм.
Бид гэдэг маань Д.Дашдорж, Д.Цэнд багштай УБДС-ийн утга зохиолын дугуйлангийн “торгон” хэсэгт багтах амин хэд. Манай сургуулийн дугуйлан хүчтэй, нэртэй байсных болов уу хавь ойрын их, дээд сургуулийнхан ирэмтгий. Тэдний дундаас УБДС-иас Г.Мэнд-Ооёо, Я.Баатар, Ш.Гүрбазар, Ү.Хүрэлбаатар, Ж.Саруулбуян, АУДС-иас Д.Цогт, Л.Мягмарсүрэн, МУИС-иас Ц.Ойдов, Ж.Оюунцэцэг, ХЦДуС-иас Б.Сундуй бид арав нэг л мэдэхэд бие биеэсээ салж хагацаж чадахгүй сайхан анд болж дугуйлан дотроо “торгон” хүрээ үүсгэчихсэн байсан сан. Хэн ч албадаагүй, цаг бүтгээгүй, цалин өгөөгүй атал уран зохиолын гайхамшигт увидас бидний оюун сэтгэл, хүн чанар, үе тэнгийнхний хувьд уяж, хэрж орхисон байлаа.
1977 оны хавар бидний зарим нь дээд сургуулиа төгсч би ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Урлаг судлалын секторт эрдэм шинжилгээний ажилтан, театр сурлаач, Д. Цогт Ясны сүрьеэгийн больницын их эмч, Ш.Гүрбазар МЗЭ-ийн Үлгэрийн тэнхимийн ажилтан болов. Б.Сундуй сургуулиа төгсөөд гадаадад дээд сургуульд явахаар хөөцөлдөж, Г.Мэнд-Ооёо, Я.Баатар, Ц.Ойдов, Л.Мягмарсүрэн нар дараа жил төгсөх оюутнаар үлдсэн ч бидний маршрут ер өөрчлөгдсөнгүй.
Тэр жилийн намар их сайхан байсан санагдана. Харин цаг үе хэцүү. Ялангуяа залуу уран бүтээлч хүн шүлэг зохиол, шүүмж бүтээлээ тэр болгон хэвлүүлэх боломжгүй, олон давхар хяналтын дор үзэл суртлын шүүлтүүрээр шүүгддэг нь цаанаа их углуургатай, бас ч бидний үеийнхэн, өмнөх үеийнхний хооронд яс хаягчид байдаг төдийгүй нэгэнт хар дансанд бүртгэгдвэл найз нөхөд, үе удмаараа сүйрлийн сүүдэр дагуулдаг юм байна гэдгийг ажил, амьдралд түрүүлэн хөл тавьсан бидний хэд зах зухаас нь ойлгохтойгоо болж ирэв. Тэр тухайгаа ч үе үе хөндөж, өсч дэвжихийн тулд улам бүр нэгдэн нягтрах, анд журмыг андгайлан сахих тухай ярилцах болов.
Тэгээд миний бие 1977.10.25-ны өдөр гарын арван хуруу шиг арван анддаа арван зүйл бүхий санал дэвшүүлсэн хоёр хуудас бичгийг хүрээлэнгийнхээ бичгийн бор машинаар бичиж “Дело” хэмээх хатуу гялгар бор хавтасны хавчуулганд хийж эчнээ ярилцлага хийхээр тараавай. Тэр бичгийг маргааш нь буюу мөн сарын 26-нд Я.Баатар, 27-нд Г.Мэнд-Ооёо, 28-нд Л.Мягмарсүрэн, 31-нд Б.Сундуй, 11-р сарын 1-нд Ж.Саруулбуян уншиж дэмжиж мөн л хоёр хоёр хуудас санал бичиж ирүүлсэн байх бөгөөд бусад нь ам болон биеэр үг дуугүй дэмжиж байгаагаа илэрхийлжээ. Нэгэнт санал нийлсэн тул 7 хоногийн дараа буюу 11-р сарын 8-нд нууц бүлгэм байгуулах тухай нууц хурал хийхээр тогтов. Хаана яаж хийх талаар ч тал талаасаа ярьцгаалаа. Энэ хурлын протокол надад бий. Түүнийг танилцуулахын өмнө дээрх эчнээ ярилцлагын талаар хэдэн үг хэлье.
Анх үүнийг сэдэгч миний бие “Уран зохиолын “Гал” нэгдлийн өмнө тулгарч байгаа зорилтын тухай Ү.Хүрэлбаатар миний бодол” гэж гарчиглаад арван зүйлийг дугаарлан байж бичжээ. Хамгийн эхэнд уншсан Я.Баатар “Хувьт өөрийн санаагаа хэллээ би” гэж “Өнчин хүүгийн шашдираас” иш татан “Ядамбат овогтын санал, бодол, хүсэл энэ буюу” хэмээн гарчиглаад “Уран бүтээлийн “Гал” нэгдлийн өмнө даруй тулгарч байгаа зорилтын тухай Ү.Хүрлээ зайсангийн саналыг зөвшөөж сайшаав. Сайшаахын учир нь бид юуг хийж, юуг бүтээлээ ч гэсэн эв нэгдэлтэй байх хэрэгтэй юмаа. Үүн лүгээ уялдуулж Алангоогийн домгийг санахад илүүдэхгүй биз” гэсэн бол удаад нь танилцсан Г. Мэнд-Ооёо “Нөхдийн саналыг талархан угтлаа. Бидний байгууллага, албан ёсны болох бүх тохироо бүрдсэн нь тодорхой болов. “Надад тулах цэг өгөөч, би дэлхийг өргөөдөхье”. Багтаж явсан тэнхээндээ хальж Архимедийн хэлсэн нь бидэнд ч бас хамаатай. Хэн нэгний маань “тулах цэг” бусад нөхөд нь билээ” гэжээ. Хожмоо Г.Мэнд-Ооёо Дэлхийн соёл, урлагийн академийн нэрт зүтгэлтэн болохдоо хар багын дуртай ишлэл Архимедийн тулах цэгийн тухай бодлоо орхиогүй юм. Угийн уяруун Л.Мягмарсүрэн “Алтайн хүүгийн санаа бодол” нэртэй зүйлийнхээ эхэнд “Миний бие ГАЛ хэмээх утга төгөлдөр нэртэй /зөвхөн дотоод чанараараа нууц хэмээгдэх боловчиг сэтгэл зүрх шүлэг зохиолоороо… гажууд нэгэн бус, …үе цагийнхаа утга зохиолын хөгжилд өчүүхэн боловч нэмэр хандив өргөе хэмээсэн тунгалаг санаа өвөрлөсөн идэр залуу, эхлэн бичигчдийн/ хожмоо дурсгаалтай болоод цараатай Уран зохиолын нэгдлийн нэгэн дөл болохдоо юу юунаас илүүтэй баярланам” хэмээн дуу алдсан бол Ж.Саруулбуян “Маш зөв. Галынханд зохион байгуулах л хүчин чадал хомсдоод байсан юм. Би энэ зууны мөнхөд бадамлах “Галын” “Оч” болон төрсөндөө баярладаг юм” гэсэн байна. Энэ мэтээр тэд сэтгэлээ илэрхийлж нэгдэн нягтрахыг зөв хэмээн уухайлан дэмжсэн билээ.
Миний дэвшүүлсэн арван зүйлийн эхэнд “чин үнэнээр бие сэтгэлээрээ сайн дураар нэгдсэн энэ нэгдлийг уран зохиолын “Гал” нэгдэл хэмээн албан ёсоор нэрлэж, үндсэн бүрэлдэхүүнийг албан ёсоор баталж хойшид уг нэгдэлд элсүүлэх, хасах журмыг боловсруулан түүнээ хатуу мөрдье” гэснийг Я.Баатар дэмжиж “Үүнээс хойш Галын гишүүн гэдгийн “гишүүн” гэсэн үгийг хасч “Дөл” хэмээн нэрлэсү. Мөн шинээр элсэхийг завдан буй хүмүүсийг “Оч”, “Цучил” хэмээн нэрлэж, тодорхой хугацааны дараа уран бүтээлийг нь өссөн гэж үзсэний үндсэн дээр “Дөл” болгон дэвшүүлж байх журам тогтооё” гэжээ. Энэчлэн манай бүлгэм нэртэй болов. “Гал” хэмээх нэрийг урд нь бид олон удаа ярилцсан тул нэг их өөр хувилбар гарсангүй. Харин Б.Сундуй түүнийг тодотгон төгөлдөршүүлэх саналтай байсан юм. Түүнийгээ нотлох гэж “Дусал сүү хэмээх оршил”-доо “Гал” гэдэг үг маань анх илч, гэрэл хэмээсэн шууд санаагаар бус манайхан, нэгэн галынхан гэсэн өөриймсөг санаагаар хэлэгдсэн болох тул үүнийгээ утга төгс болгож “Жинчдийн гал”-ынхан гэвэл ямар вэ?” гээд “Жинчдын гал цас хайлуулан улалзана” гэсэн эссэ маягийн зүйл бичжээ. Хожим нь бодоход монголын уран зохиолын дэлхийд гарах гарц болсон нүүдэлчдийн найргийг тэр биднээс хамгийн түрүүнд олж харсан нь энэ байв. Б.Сундуй “Ард түмэн бол эхээс хүй тасарсан жавхлант тэр мөчөөс эхлэн энэ хорвоогоос төрөл арилжих жамт мөчөө хүртэл бие биенээсээ сэтгэлийн нүнжиг нэхэн хүсдэг ба бие биендээ сэтгэлд байгаа нүнжиг бүхнээ харамгүй уудлан өгсөөр байх ёстой сон. Харамсалтай нь энэ зууны маань зарим хүмүүсийн сэтгэлд тийм нүнжиг суугаагүй байгаа ба байлаа ч түүнийгээ уудлан гаргах тэнхээ болсон нийтэч, ухамсартай бодол алга байгаагийнх гэлтэй. …Залуу нөхөд бид ард түмнийхээ оюун санааны далайд эрхэм нандин бодол хүргэхээр зорин яваа идэр жинчид юм. Жинчид гэдэг чинь жинхэнэ хүмүүс явсан юм гэж өвөө минь ярих дуртай сан. Жинчдийн тээж яваа ачаа бол хамгийн үнэтэй, ховор эд байхаас гадна өнөөдрийн ба мөнхийн хэрэгцээний зүйл байдаг. Залуу зохиолчдын нэгдлийг идэр жинчдийн нэгэн галынхан гэлтэй. Нэгэн галын жинчид бол дундаа бадраасан галынхаа дөл мэт нэгэн чин санаа өвөрлөсөн байх тул хэн нэгнийхээ ачааны татлагыг суларвал хэлж, хамжин чангалалцдаг бөгөөд тэн тэнгийн ачаа маань тэгшхэн явна уу гэж харан харсаар нутаг усныхандаа идээний дээж, эдийн дээдийг авчирдаг гэлээ… Сансрын өндөрт байгаа өнөөдрийнхөө хүмүүсийн оюун санааны ертөнцөд жинхэнэ шижир алт мэт гандашгүй бодол хүргэж чадаж гэмээ нь сая жинчин бидний гал цас хайлуулан, улалзсаар төөрсөн нэгийг аварч, даарсан нөгөөг нь дулаацуулж, сэтгэлийн нь нүнжгийг гэсгээх билээ л” гэхчлэн бичжээ. Б.Сундуй маань идэр жинчдээр дамжуулан захиас гэмээр зүйлийг дагнан өгүүлснээс өөр “аж ахуйн чанартай” санал огт бичсэнгүй.
Харин би аж ахуйн чанартай зүйлийн талаар багагүй бувтнаж “Уг нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын хувьд эмхлэн цэгцэлж нэгдмэл удирдлагатай болгох, аж ахуй, уран бүтээлийн ойрын болон хэтийн төлөвлөгөөг нарийвчлан боловсруулах” гэхчлэн бүр тоочин бичсэн авай. Я.Баатар “Тус нэгдлийнхний хувь зорилтыг түмэнд нийцүүлэн уран бүтээлийн нэгдмэл төлөвлөгөө гаргая гэсэн нь туйлын зөв байна. Бидэнд юуг ч хийж чадах хүчин чадал буй” гэсэн бол Г.Мэнд-Ооёо “Чандлан сахих мөрийн хөтөлбөртэй байх нь зүйтэй. Энэ бол эх орон ард түмэн, хүн төрөлхтнөө гэсэн нэгэн үзүүрт сэтгэлийн уяанаа холбогдон гарах юм” гэжээ. Л.Мягмарсүрэн “Эдүгээ энэ өдөр хоногоос эхлэн нийтээр хэлэлцэж мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхтэй уялдуулан тодорхой төлөвлөгөө гаргая гэдэг үнэхээр талархалтай. Дөл бүхэн хувийн төлөвлөгөөтэй, мөн нийт Галаараа бас ойрын болон хэтийн төлөвлөгөөтэй байгаад, эдгээр төлөвлөгөөнийхөө биелэлтийг тухай бүр нь нийтээрээ бүрэлдэн дүгнэж цэгнэж, дүгнүүлж цэгнүүлж байвал ямрав” гэсэн бол Ж.Саруулбуян “Галд элсүүлэх ба хасах Хүрлээгийн санаа маш зөв. Бид Галаа өрдөхдөө зөвхөн авьяасаар биш, хувиршгүй үнэнч сэтгэлээр өөдлөн бадраах хэрэгтэй. Бидний хамгийн чухал нь нэгдмэл сэтгэл” гэсэн байна. За ингээд ямар ч гэсэн нэрнээс гадна ойрын болон хэтийн төлөвлөгөөтэй болох санал зуун хувь дэмжигддэг юм байна.
Одоо ярилцах бас нэг чухал асуудал бол санхүү. Бидний зарим нь дөнгөж ажлын зах зухад хүрч, ихэнх нь оюутны тарчиг амьдралаас салаагүй байдаг. Санхүүг босгохгүйгээр хол явахгүй. Тиймээс би “Галын гишүүдийн саналыг харгалзан дундын фондыг байгуулъя. Аж ахуй, тэтгэвэр тусламжийг хариуцсан нэг хүнийг тохоон томилж түүний нэр дээр банкинд дундын фондын мөнгө хийе. Уг фондыг байгуулах явц, түүнийг зарцуулах болзлыг маш тодорхой боловсруулсан зааврын дагуу гүйцэтгэе” гэвээ. Г. Мэнд-Ооёо “Нацагдоржоос эхлээд эх орныхоо авьяас билэгт хөвгүүд охидыг өргөн сурталчлах замаар ард түмнийг урлагт шимтэн дурлуулах талаар их ажил хийх хэрэгтэй юм. Үүнд дундын санхүүгээс зарлага гарах ч болно. Цаашид амьдрал судлах, эх оронтойгоо танилцах аялал ч зохиож болох бөгөөд мөнгөн санхүү ч бас үүнд хэрэг болно” гээд “Сайн бүтээл хийх талаар гойд анхаарах, шилмэл бүтээлийг сонгон шалгаруулж хэлэлцэн “Гал” хэмээх нэртэй хэвлэгдэх номонд оруулахаар авч байх. “Гал”-ыг албан ёсоор тунхаглах өдөр анхны шилмэл бүтээлүүдийг сонгож авбал ямар вэ? Хүн бүр мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх талаар төлөвлөгөөтэй ажиллая” гэсэн байна. Бусад нь ойролцоо санал хэлж. Эндээс харахад дундын санхүүг зөвхөн өөрсдийнхөө төлөө бус монголын утга зохиолын сурталчилгаанд зарах хүртэл өргөн хүрээнд ярьж байсан нь тодорхой байна. Ийнхүү санхүүг босгох ажил зарчмын хувьд, зорилгын хамт тодорхойлогдов. Энэ мэтээр олон зүйлийн талаар бичгээр харилцсан байх бөгөөд “Ү.Хүрэлбаатарын бичсэн 10-р зүйлийг бүрэн сайшааж энэ нэгдлийн гол зорилго хэмээн тодорхойлму” гэсэн Я.Баатрын үгийг үндсэндээ дагасан байна.
Одоо 1977.11.08-нд “Гал” хэмээх нууц бүлгэм байгуулах тухай хийсэн хурлын протокол руу орьё. Протоколыг Я.Баатар шаравтар туяатай бичгийн цаасан дээр элементийн үсгээр чернилин ягаан бэхээр ихэд зайтайгаар “Уран бүтээлийн “Гал” нэгдлийн анхдугаар хурлын протокол. 1977-11-8” гэж нямбайлан гарчиглаад “Хуралд ирвэл зохих 9. Ирсэн долоо. Хурлыг дөл Г.Мэнд-Ооёогийнд хийв” гэжээ. Тэгээд ирц бүртгэж. 1.Г.Мэнд-Ооёо УБДС оюутан; 2.Ц.Ойдов МУИС оюутан; 3.Ү.Хүрэлбаатар ШУА-ийн эша; 4.Ш.Гүрбазар МЗЭ ажилтан; 5.Б.Сундуй биеэ даасан; 6.Д.Цогт Ясны сүрьеэгийн эмч; 7.Я.Баатар УБДС оюутан гээд АУДС-ийн оюутан Л.Мягмарсүрэн 5 минут хожимдож ирэв, тодорхой бус шалтгаагаар УБДС-ийн оюутан Ж.Саруулбуян ирээгүй гэж тэмдэглэжээ.
Хурлыг Ц.Ойдов албан ёсоор нээж, хурлыг удирдагчгүйгээр, бүгд тэгш эрхтэйгээр явуулахаар тогтсон байна. Өмнө нь бичгээр болон амаар саналаа солилцсон тул гол асуудал дээр санал нэгтэй байсан боловч зарим зүйл дээр санал зөрөлдөж маргалджээ. Тухайлбал, “Гал” нэгдэл нь байгууллага мөн эсэх талаар удтал маргасны эцэст гурван гишүүний саналаар энэ “Нэгдэл нь сайн дурын биеэ даасан байгууллага мөн” гэж тогтжээ. Маргааны эцэст “Байгууллага гэсэн нэр томъёог буруу хэрэглэж байна. Урьд өмнө нь бид нөхөрлөсөөр ч ирсэн, нөхөрлөж ч байна, нөхөрлөх ч болно. Тиймээс бидний байгууллага нь бие биенээ хайрлан хүндэтгэх нөхөрлөлийн дээд юм” гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн тухай онцгойлон тэмдэглэжээ. Г.Мэнд-Ооёогийн бичсэн “Гал”-ын Сүлд тэмдэгтэй болох, үүнийг Ц.Ойдовоор хийлгэх саналтай байна. Энэ бол ихээхэн бэлэг дэмбэрэлтэй бөгөөд алсдаа бидний хамтран гаргах ном хэвлэлийн гол зураг болох юм гэсэн саналыг Б.Сундуй татгалзаж, “Бас нэгэн сайхан дуутай болбол яанам” гэсэн саналыг нь Ж.Саруулбуян дэмжиж “Мэндээ дуутай болъё гэж байна. Бүгд найрагчид хэн нь ч үг бичнэ. Аяыг хэн хийх вэ? Үүнийг бодвол яана” гэж бичвэр дээрээ бичсэн хэдий ч Б.Сундуй, Л.Мягмарсүрэн, Ш.Гүрбазар нар хэрэггүй хэмээн унагажээ. Бусад асуудал дээр саналын зөрөө тэмдэглэгдсэнгүй.
Уран бүтээлийн “Гал” нэгдлийн зорилгыг анхдугаар хурлын протоколд тэмдэглэхдээ “Бидний нэгдэл нь утга зохиолоос ангид урсгал чиглэл үүсгэх гэсэндээ бус тухайн үеэ үүрч гарах зорилгын үүднээс яригдах ёстой юм. Утга зохиолын түүхэнд янз бүрийн хамтлаг байсан. Тийм хамтлагууд нь тухайн үеийнхээ урлаг, утга зохиолыг шинэ дээд шатанд хүрч байсан. Бид тийм л зорилгод чиглэх ёстой” хэмээн тодорхойлжээ. Тэгээд нууц санал хураалтаар Уран бүтээлийн Гал нэгдлийн анхлагчаар Г.Мэнд-Ооёо, архивын эрхлэгчээр Ү.Хүрэлбаатар, уран сайхны хэлтсийн эрхлэгчээр Ц.Ойдовыг сонгож, хуралдсан бүрэлдэхүүнээрээ зураг авахуулах шийд гаргаснаар анхдугаар хуралдаан өндөрлөсөн байна.
Төдий л удалгүй бидний эгнээнд Мэнд-Ооёогийнд өмнөх жил нь ээлжийн амралтын хэдэн төгрөгөө үрэн байж хөдөөнөөс ирж тавын дөрвөлжин шугамтай дэвтэр дүүрэн шүлэг уншиж бидэнтэй танилцсан шавилгахан банди Очирбатын Дашбалбар нийлсэн бөгөөд ойрмогхон тэр үед цөөвтөр шүлэгтэй байсан өөрийн багш Данзангийн Нямсүрэнг хөтлөн ирж “Гал” нэгдлийн бүрэн эрхт гишүүн болсон юм.
Уран бүтээлийн “Гал” нэгдэлд яруу найргийн анхны гүүн зэл татсан тухайгаа Дарьгангын энэ гурав бидний дундаас хамгийн олон удаа дурсан бичсэн билээ. О.Дашбалбар мөнөөх Г.Мэнд-Ооёогийн хадмын халаасны жижиг өрөөг дурсаж “Арван есийн үйлчилгээний төвийн урд буй хэдэн шар байшингийн 10 тоотын хамгийн хойт орцны нэгдүгээр давхрын умгар өрөөг наяад оныхны утга зохиолын “жанжин штаб” байсан бөгөөд ахмад залуу гэлтгүй мөн ч олон хүн түүгээр дайрч өнгөрсөн дөө” хэмээгээд “Тэр үед бидний гол удирдагч нь Г.Мэнд-Ооёо, оюуны санааны лидер нь Д.Цогт байсан. Бид бүгдээрээ л тэр хоёрыг хүндэтгэж сонсож, тэдний хэлсэн ярьсныг бишрэн шүтэж явсан нь ер муу юм болоогүй” гэсэн бол Г.Мэнд-Ооёо “Гал нэгдэлд нэг төлөвлөгөө байсан, тэр нь өөр өөрийн оргилыг эзлэхэд хамтын урам зоригоор өгсөх явдал байсан юм. “Гал” нэгдэл бол тухайн үедээ уран зохиолын нөлөө бүхий лаборатори байлаа. Онцгой зохион байгуулалттай. Бие биеийн шүлэг зохиол, номыг шүүмжлэн хэлэлцдэг. Шүтэн бишрэгчдийнхээ бүтээлийг задлан шинжилдэг байлаа. Дэлхийн сонгодог яруу найраг, уран зураг, хөгжим, суут хүмүүсийн амьдралын замналын тухай уншсан дуулснаа бие биедээ мэдээлж уриалж, биесээ хөгжүүлж байлаа” гэсэн нь ташаагүй үнэн болохыг би батална. Тиймээс ч Уран бүтээлийн “Гал” нэгдлээс Дорнын их шүлэгч, сэтгэлийн байгалийн дууч, Эрээнцавын эвдрээгүй яруу найрагч хэмээн алдаршсан Данзангийн Нямсүрэн, Монгол Улсын Төрийн шагналт яруу найрагч, нийгэм, улс төрийн нэрт зүтгэлтэн, эх оронч Очирбатын Дашбалбар, Дэлхийн Соёл урлагийн Академийн утга зохиолын доктор, Дэлхийн яруу найрагчдын 24-р их хурлын ерөнхийлөгч, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёо төрж мэндэлсэн юм. Мөн Ц.Ойдов, Ш.Гүрбазар нар Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол хүртэж, Я.Баатар, Ж.Саруулбуян, бид гурав эрдмийн зэрэг хамгаалж, Д.Цогт Монгол улсын шилдэг мэс засалч алтан гарт эмч болж, Л.Мягмарсүрэн яруу найргаараа алдаршиж “Алтан өд”-ийн эзэн болж дор бүрнээ л өөр өөрийн оргилд тэмүүлэх гэсэн гэнэн бага насны гэгээн мөрөөдөлдөө үнэнч хэвээр явна.
ХХ зууны наяад оны ер бусын долгионт жилүүд биднийх байлаа. Нийгмийн амьдралд ямар нэгэн шинэчлэлт өөрчлөлтийн бүглүү чимээ мэдрэгдэж, ардчиллын салхи аман зэрэглээ мэт сүүмэлзэж байхад бид түүнийг арав гаруй жилийн өмнө анирдан угтсан “хашрууд” байв. Утга зохиолын амьдрал илт сэргэж хөгшин залуугүй үгээ бэлбүүрдэж, үзгээ билүүдэж үндэсний үзэл, хэл соёлоо дээдэлж, дэлхийн чиг хандлагыг хурын үүл мэт хурайлан дуудъя уу хэмээн ил, далд хэлэлцэх үесэд 70-аад оноос эвлэлдэн нэгдэж атгасан шагай шиг болсон нэг “Гал”-ын бидний хэсэг залуус магнайдаа сувдан хөлс нэвчүүлэн угтсан юм.
“Энэ нэгдлийн зорилго нь уран бүтээлийнхээ өсөлт хөгжлийн бүхий л нөхцөл бололцоог ашиглах цаг үе хожсон хүчирхэг хөдөлгүүрийг буй болгох явдал” /Ү.Х/, “Бид улс нийгэмдээ тодорхой байр суурь эзлэх, цаашдаа залуучууд, ер нь хүмүүст гүнзгий нөлөөлөх ёстой. Энэ нь юуны өмнө уран бүтээлийн цараа, цаашид уран бүтээлээ сурталчлахаас эхэлнэ” /Г.Мэнд-Ооёо/, “Галын дэлгэрэнгүй түүх болоод Дөл нэг бүрийн амьдралын болон уран бүтээлийн товч намтар байхаас гадна, анх бие биеэнтэйгээ ойртон танилцан нөхөрлөсөн тухайгаа бас бичиж үлдээвэл сонирхолтой сон” /Л.М/, “Ингээд бид урлагийн төлөө дайнд мордож байна. Урлагийн төлөөнөө энэ тулалдаанд ялсан тэр цагт уулсын оройд ялалтын сүлдээ тэнгэрт хатгана” /Ж.С/. “Тийм учраас бидний нэгдэл нь хий хоосон хэнээрхэл, архи дарсны хөнгөн мансуурал биш, уран бүтээлийн эв хамт байх болно” /Я.Б/. Бид ингэж л ярьж, мөрөөдөж байлаа. Бидний нууц энэ байв. Ийм л гэгээн зүйлийг нууцалдаг тийм цаг үед бид уран бүтээлээ эхэлсэн юм.
Хөөрхийдөө, одоогоос 31 жилийн тэртээ нийгмийн харилцаа хаалттай, хүний эрх боолттой байсан тэр хэцүү цаг үед бид тийм зүйл сэтгэж, ярьж, бас хуралдаж байж. Түүнийгээ бас нууц бүлгэмийн анхдугаар хуралдаан гээд байгаа. Тухайн үед үнэхээр хэд гурван хүн нийлж нэгдэж, тэр ч байтугай “байгууллага” байгуулах нь хууль эрх зүйн талаасаа хаалттай байсан тул үнэхээр нууцын зэрэглэлд багтах зүйл байсан байх. Энгийн олон шивнэж ярьдаг байсан тэр цаг үед “одоо жинхэнэ бие даасан сайн дурын нууц байгууллага болж байгааг харгалзан” /Ү.Х/, “Нэгэнт, уран бүтээлийн сайн дурын нууц нэгдлийн хувьд дотоод дүрэмтэй байх нь зөв” /Я.Б/ гэхчлэн ярих нь бас ч эр зоригийн хэрэг байсан юм шүү. Уг нь нэг жижигхэн Төрийн бус байгууллага л байгуулж байж. Энд одоо бол нууцсаад байх ер юу байна даа.

Wednesday, April 1, 2009

ГОЛ УС ТУНГАЛАГШИХ ЦАГ

Эргийн дээрх бургас бүхэн мөчиртөө шувуутай
Эрвийн сэрвийх навч болгон алгандаа гэрэлтэй
Хатан ус ариусан тунгалагших намар бол
Ханаран мөшийх Туулын найргийн даллагатай цагаа!

Намрын дунд сарын гол усны зургийг
Нарийн бийрээр торгон үзүүрээр тогтоон барьмаар
Явуухулангийн хоёр ангир бас л эндээ хөвсөөр
Яруу найрагч нь эзгүйг хөөрхий тэд мэдэхгүй ээ

Хөшгөн цагаан манан урсгал сөрж босоод
Хөлгөн дөрвөн уулынхаа хөндийг өгсөж хөвлөө
Билгүүн төгс Явуугийн залуу навчис өвгөрчээ
Бишрэлт хатан Туул нь яг л өнөө янзаараа

Өвс бүхнийг үзвээс дууны долоон өнгөтэй
Үүлс бүхнийг ажваас адууны түмэн зүстэй
Гуулин навч хөвсөн Туулынхаа уснаас залгилахад
Гуниг болооп буртгаас энэхэн бие ариусмуй.

Дуулим шүлэгч Явуугийн дуу бүхнийг би мэднэ
Дуулж амжаагүй болгоны нь бол Туул гол л мэднэ ээ
Чингисийн эзгүйд Монгол минь нэг ядарсан юмаа
Чиний эзгүйд яруу найраг минь зүдэрлээ

Туул голын ус намартаа нэг тунгалагших мэт
Туулах цагийн урсгалд яруу найраг минь тунгалагших биз ээ
Төгөлдөр авьяаст хөвгүүд яруу найргийн тэнгэрт
Төрж мэндэлсээр байхыг Туул минь үзэх биз ээ

Эртний судрын элэрч шарласан хуудас мэт
Эмзэгхэн шаржигнах намрын хонгор навчсыг
Хатан Туул мэргэн их мэлмий болоод сонор
Хайхран анзаарч хадгалан бичиглэх нь лавтай

Яг л энээхэн хавьд хожмын шүлэгчид ирнэ ээ
Ялгуун сарыг тэнгэрт нэг, усанд нэг харна аа
Одод усанд шумбахыг Явуу минь тэр жил үзсэн шиг
Ондоо бас нэг гайхалтайг тэд бас үзнэ ээ

Үдшийн бүхий улаан бургас нөмрөн
Үргэсэн гэрэл голын ёроолд буугаад
Туж юмс бүүдэн буудан болсоор байхад
Туул голын ус л улам улмаа гэрэлтвэй.

Мөнгөн навч хөвсөн Туулынхаа уснаас залгилахад
Мянган жилийн бүдэг бадаг түүний гэгээнд тодорвай
Гол ус ариусан тунгалагших найргийн энэ Шамбал дор
Зул мэт шүлгээ гэрэлтүүлж Явуухуландаа өргөвэй.

ДИВААЖИН БА АЛТАН ХАРААЦАЙ

Хөх талын зэрэглээ тэнгэрийн балгад гэлтэй
Хөөрхий миний дээдэс энэ л диваажинд мөнхөрсөн юм.
Аглаг талынхаа дээсэн дээр хэдэн алтан хараацай л
Аавын минь оронд намайг угтаж айсуй.
Өтгөн хөх манан тэнгэрийн хэц дээр хөндөлсөхөд
Өнөөх алтан хараацайнууд л жигүүрээрээ хайчилж замчилбай.

2005.

ОН ЦАГИЙН ХҮЛЭГ АМААН БУЛААН…

Түрүүхэн л үүгээр давхиж өнгөрсөн юмсан,
Түүх гээд очтол нугын цэцэг хагдарчихаж,
Удаагүй л санагдана, уулын өвгөнтэй танилцсан юмсан,
Уулзах гээд иртэл Шамбалдаа заларчихаж,

Хэрлэн мөрөн саяхан л саваа халин мэлтэлзэж байсан,
Хэдэн уул даваад иртэл, мөсөн баринтагтай болчихож,
Хөлчүү шүлэгч Нямсүрэнгий хөх өвс хөшилдөөд
Хөөрхий түүнийг дээгүүр хөндөлдөөд нойрсчихож,

Өөрийн минь үеийн намуун уянга дуулдахтай үгүйтэй
Өөөр цагийн төмөрмөг аялгуу, чихний хэнгрэг дэлдвэй
“Гол ус намуухан урсах”-ын гэгээн аглагт
Гал тойрон шөнөжин дуулсан минь даанч тоотой.

Хөл нүцгэн таанын цэцгэн дундуур дэрвэх
Хөвгүүн нас минь түүхийн балар луу гүйж явна.
Он цагийн агсам хүлэг минь амаа булаан одсоор ахуйд
Орчлонд бүх юм болоод өнгөрчихөж.

Хамаг нандин бүхэн минь тэртээх мананд бүрэлзэнэ.
Халин дэвэх галуудын цуваа гуниглангуй ганганана.
Хойшоогоо буцдаггүй цагийн хүлгээ яалтай
Хаашаагаа ингэж ер нь амаа булаан одно вэ?

2006.

ХҮЛЭГ МОРЬ ГАНИХАРЧ НУТГАА ТЭМЦЭХ ЦАГ ДОР ...

Өвсөн толгойд цан цэцэглэх өвлийн өдрүүд одлоо ...
Өдөн дэрнээс өндийн дорнын тэнгэрийг дурандлаа
Өдийд талын зэргэлээ гүйж, зэргэлээнд хүлэг гүйж яваа!

Соргүй болсон хээрийн өвс соосойж мухайж үзэгдээд
Саргүй шөнө царцсан газраар малын чийр шажигнаж
Сүргүй хэдэн хайлаас навч зүүдэлж байгаа!

Сөөг гурван дэрстэй хөтлийг хөндлөн тэгнэж
Хөөгтатсан алс руу нүүдэл хөтөлж явна гэж
Чийг цонхоор үнэрлээд шөнөжин зүүдэлж хонолоо!

Он жилүүд одох бүрий шуугиант хотдоо идээшив чиг
Орь ганцаар ирсэн би олуул долуул болсон чиг
Онгод найргийн чуулганд одтой, адтай яваа чиг

Эхэн хаврын урь цонхоор шургах төдийхөнд
Ээжийг тавьсан энгэрийн эрээн бут хөдлөх шиг
Элгэн тус газрынэртний хөндүүр сэдэрвэй

Ороон хотын амьдралд хөл тэнцэж босоод
Онгоцхөсгийгхөлөглөж дэлхийн нүүдлийг гүйцсэн чиг
Оорцог толгодын дундах отгийнхоо нүдлийг гүйцсэнгүй!

Дэлхийн нөгөө бөөрөнд дэвээд хүрэх цаг дор
Дээвэрт харшийн дээгүүрх утсан торон дотор
Дэргэд байгаа нутагтаа дэгдээд очихын чөлөөгүй ээ!

Хөөрхий муусайн нүүдэлчид хайрга шороогоор шилбүүрдүүлж
Хөсөг тэрэгний нь дугуй уруудаж өнхөрдөг хаварт нь
Хөлөг онгоц шиг ордондоо хөлгүй найрлаад завгүй ээ!

Элгэн тараг дэлгэрдэг энхжин бумбын улиралд нь
Элсэн дээр нь тарваадахаар эрээн майхантай очдог нь
Эдүү цагийн хотынхны энгийн араншин мөнөө!

Хүлэг морь ганихарч,нутгаа тэмцэх цаг дор
Хөх зэрэглээхөндий уруудаж талруу зулрах цаг дор
Хүний үр л харин эрх чөлөөндөө чөдөрлөгдмүй

УД МОДНЫ УНЖГАР МӨЧИР МАГНАЙ ШҮРГЭЖ…

Уд моднгы унжгар мөчир магнай шүргэж
Утаа манантай гол ус холилдон урсчээ
Хөх Монголын хаан сүүлчийн удаа түшиж асан
Хөх чулуун гүүр нь эмтэрч бараг л амжсангүй

Долоон зууны тэртээх чулуун гүүр нь хэвээрээ ч
Домгийн цагаан сар нь усандаа хөвж үзэгдсэнгүй
Тогоонтөмөр хааны тольдож зогссон мандалд нь
Том улаан навч л толботон урсчээ.

Дорнын гангар шаазан шиг долгин хэврэг хүүхнүүд
Дотор газрынхаа хулс шиг уялзан туялзаад
Эртний хаадын жаргалын хулсан ташуур
Эрин холын чанадаас хүйтэн салхиар ороолговой….

Цагийг эгүүлэгч шувууны даллага

Хөхөө өвлийн цасан хучлага доороос нозоорч сэрлээ
Хөлгөн уулс хөшгөн зэрэглээнд сэмрэх цаг дор сульдлаа
Хөхүүн зуны исгэлэн тарагны үнэрийг хаврын салхи урьлаа
Хөх ногооны униарыг хөлчүүхэн сөрсөн минь саяхан сан
Хөтөл хотлын айлуудын хөлгүй найранд согтоогүй юмсан
Хөхөмдөг хаврын нялх ногооны униар дунд мансуурна
Тэртээ намрын мананд сүүлчийн ангир гингэнэн уусахдаа
Тэнэмэл шүлэгчийн духан дээр жигүүрээ зурж орхисон сон
Тэнгэрийн хөх цээлээс мөнөөх шувуудын түрүүч айсуй.
Цагийг эгүүлэгч шувуудад хаврын даллага өгөхөд
Цадиг хадгалсан шүлэгчийн магнайд зурсан жигүүр хөдлөөд
Цагаан үүлсийн чөлөөгөөр шувуудыг угтаж нисвэй.

АЛТАН ХАРААЦАЙ

Анир аясхан талын минь домгийг алтан хараацай
Аян холоос ирэхэд амдаж нисэлдсээр айсуй
Мөнхийн усаа асгасан номин талынхаа алганаас
Мөрөөдлийн энэ шувуухай цагийн цагт холдсонгүй

Олоон жилийн өмнө аавтайгаа давхиж явахад
Оорцогт толгодын дунд нисэж явсан хараацайнууд
Он цагийг туулсаар эргээд намайг ирэхэд
Онцгой тэр эрэлдээ цөхрөөгүй л явна гэлтэй

Аавын ярьсан домгийг ухаарч амжаагүй насандаа
Алтан хараацай эндсэн байхыг нэг үзэж билээ
Өнө мөнхийн усыг анхалж олсон мөртлөө
Өөрөө уугаагүй амьтныг хайрлан өрөвдөж билээ.

Үүрдийн амь настай, өнө холын мэлмийтэй
Үлгэр домгийн дээжээс амлуулж өгсөн аавдаа
Алтан хараацайнаас өмнө мөнхийн ус олоод
Анх түрүүн уулгахаа амлаж байсан цаг бий

Амьдрал ахархан хорвоод амлсанаа биелүүлж чадсангүй!
Аав минь одоо үгүй, мөнхий ус хүү нь олсонгүй
Алтан хараацай намайг ээрэн нисч яваа нь
Ашид мөнхийн усыг хүнээс л сураглаж байх шиг!

Аавын голомт залгах алаг нүдэн хүүдээ
Алтан хараацайн домгийг ярьж л сууна даа, бас л
Амьдрал мөнх бус болохоор би ч мөн одно
Алтан хараацайн домог хүүхдүүдтэй минь үлдэнэ!

Үлгэр жаргахын цагт мөнхийн ус олоод
Үүрд наслах цаг ирж гэмээнэ, хүмүүс минь!
Мөрөөдөл үлдэх талын минь домгийн алтан хараацайд
Мөнхий усаанаасаа заавал хүргэж амсуулаарай!


1985.

ОН ЦАГИЙН ХҮРД

Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм.
Бор талын зоо нялхарч дэлхий ээж дэлгэнээд
Өвсний үндэс хурын шимийг хөхөж ханаад
Эрт шувууны цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд

Морин зэрэглээнд уул толгодын суудал солбиод
Урин цагийн амьсгал хүзүү замаар шургаад
Энгэр газар нарны алтан учгаар цэцэг хатгаад
Ээлжлэн хувьсах цагийн жам нэхэн он цаг яарсаар нисч одном.

Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч
Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес
Цэргээс буусан залуу, болзоот хүндээ зориод
Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисч ирнэм.

Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд
Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд
Амьтай болгон гүм болж хайртай хосод найр тавиад
Айл саахалтаар төдхөн хуримын урилга тарааж он цаг нисч одном.

Ногооны униар дунд гон бие хун чулуу
Нойрмог янзаар салхинд гуядуулан торойгоод
Орчлонд энэ хүний зүрх юуны төлөө цохилж байсан бол гэх
Оньсого тааврын гарваль эрж он цаг нисэн ирнэм.
Инч хурам бүрийн эрхин цуваа хэлхэж
Эрдэнийн алтан үсгийн уран мэлмий амсхийх завгүй,
Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлэн
Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисч одном.

Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.

Ор санаандгуй явтал он цаг яарсаар нисч ирнэм.
Олон адууны үнэр ханхалсан цэнхэр суунаг босоод
Цэцгийн баланд эрвээхий шандуурч биесийг хөөцөлдөөд
Цэн тогоруу байгалийн заяаны цам бүжгээ дэглээд
Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд
Цагаан морь хөрвөөхөд улаан болж босоод
Амталж ханашгүй эх нутгийн аман хишиг дэлгэрээд
Амьтан бүхэн эдэлж баршгүйд он цаг яарсаар нисч одном
Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод
Ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг “ налайгаад
Элгэн биедээ түмэн жилийн дуу сонсож шингээсэн
Эх дэлхийн чулууны аялгуугаар он цаг нисэн ирнэм.
Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр
Алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд
Аз жаргалын гал авчирсан эртний домог нэхэж
Ахмад үеэ адилтган санахуй зуур он цаг нисч одном.
Өнө эртний хүмүүс өрлөг түүхэнд минь давхилдаад
Өнгөт дэлгэцнээ цэл залуу өвгөд минь инээмсэглээд
Өөр өөр үе нүүр нүүрээр золгоод
Өчигдрийг өнөөгийн толинд тусгаж он цаг нисэн ирнэм.
Газар дэлхийнхээ амгаланг зүрх бүхний айзам хэмжиж
Гараг оддын солбицолд түмэн бодисын нууцыг магадалж
Энгүй сансрын хаа нэгтэйх ураг саднаа төсөөлж
Эсэргэн цагийг яаран зорьсоор он цаг нисч одном.

Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.

Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм.
Одод зүүрмэглэх цагаар цагаан хяруу унаад
Үнэгэн сор гялтганах нь дурангийн үзүүрт тороод
Үелзсэн тариа нарны алтан тунгаамалд булхаж давалгаалаад
Тойрмын захад зуссан хоёр дэгдээхий өдлөөд
Тогоруун сүрэгтээ дүйцэж тэнгэрийн цээж рүү хаваад
Будан бургисан тэнгэр сөхөж комбайн нүргэлээд
Буцах шувуудтай цуг он цаг яарсаар нисч одном.
Болжмор өглөөн туяаг магтан жиргэлдээд
Булгийн уснаа нарны элтэс хэсэг бусгаар хөвөн
Хүлээн авагчийн долгион эх үрийн сэтгэлийн айзмыг тэмтэрч
Хүмүүсийн зүрхний хариуг чагнаархан он цаг нисэн ирнэм.
Үрээ дуудсан шувууд сэтгэл эмзэглүүлэн ганганаж
Үймж бужигнасан цуваа мөстсөн мандлаа орхиход
Эргэх орчлонгийн жам зүрхэнд хөндүүр авчирч
Эхийнхээ өтөлснийг гэмшин харахуйд он цаг нисч одном.
Өндөр авч ниссэн жил жилүүдийн далавчин дор
Өнгөрч улирсан хорвоогийн цадиг намтар бүдгэрч
Өвгөдийн нойрссон шороог нэгэн хуруу зузаалаад
Өвсөн толгой цантах аясаар он цаг нисэн ирнэм.
Буцах цагийг дэрлэн хүүрэг манан буугаад
Буурал сортой өвс намиа намиагаараа нийлээд
Амсах жаргал ханашгүй болоод хоргодон хоргодоход
Ажиггүйеэ нэгэн насыг аваад он цаг нисч одном.

Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.

Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм.
Оёоргүй хөх мандалд нарны зовхи мөстөөд
Жихүүн хүйтний үзүүр лоовуузны соронд шантраад
Жигүүртэн шувуудаа тэнгэр үгүйлж эзгүйрээд
Мөнгөн талыг сарны туяа өнгөлөн зүлгээд
Мөсөн дэнлүү хороон дээр жавар хэмжиж гялтганаад
Дээд тэнгэрт гудайсан Гурван маралыг тохиогоод
Дэлхийн дагуул анивалзан жилийхүй он цаг яаран нисч одном
Өвөлжөөнөөс гарах дулаан илч тэнгэрт царцаад
Өрхний хошуу эргэж шөнийн зүүг заахад
Ээжийнхээ дээлийг нөмрөөд үлгэр сонсох багачуудад
“Эрт уръдын цагт “ гэсээр он цаг нисэн ирнэм.
Адуу янцгаахад уул толгодын цуурай биесийг өртөөлөөд
Анир чимээ цасан ширхэг болгонд шингэж уусан
Ахуу ертөнцийн зоо тавирч дөрвөн зүгтээ амирлаад
“Амар сайхан жаргажээ “ гэхүй он цаг нисч одном.
Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж
Навчилж, цэцэглэж, хагдарч хуучрах жам хэлхэж
Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир
Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм.
Өгөх насаа тээж, өнгөрч элснийг буцааж аваад
Өглөг хишиг эдлүүлж хүртэснээ эргүүлж шалаад
Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод үлэмжийн тустайг
Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисч одном.

Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.

ДӨРВӨН УЛААН НАВЧ

1.
Чийг дааварласан хөвчийн шинэс модод чичрүүстэй ч
Чи бидэн хоёрын өмнөх навч ассан гал шиг улайвай
Салаалж, нийлж сарнисан олон замын бэлчир шиг
Саяын навчны судал бидний зугаалгыг бичиглэвэй.

2.
Лэглэгэр цагаан манан тайзны хөшиг шиг унжиж
Хөглөгөр их ой хөрөөдсөн тайрдас шиг харагдавай.
Хүслийн мод бүхэн ногоон навчин дэвүүртэй сэн
Хүйтэн царайтай тэнгэр улаан навчаар уйлвай.

3.
Хамгийн сүүлчийн бороо улаан навч шижигнүүлж
Харуй бүрийн завсарт нүцгэн ой нүүгэлтвэй
Хайртай хүмүүс жаргахынхаа төлөө зовдог хорвоод
Харин, бидэн хоёр зовохынхоо төлөө жаргавай.

4.
Намар оройн бороо цагийн хөлд царцаж
Насны энэхэн хөтөл дээр цасны ширхэг цайрвай
Зурсан зүрх гэмээр час улаан навчис
Лавсан нэвсийх цасан хөнжил нөмөрвэй.