ОЮУН САНААНЫ ОН ЦАГИЙН ХҮРДЭН

Уран бүтээлчийнхээ хувьд Г.Мэнд-Ооёо нүүдэлчин монголчуудын яруу найргийг дэлхийн өв санд тодорхой байр эзлүүлэх, сурталчилан таниулахад бие сэтгэл, бүтээлч үйл ажиллагаагаа зориулж яваа найрагч юм. Тиймээс ч өөрийн бичсэн нүүдэлчин ахуй, бага нас, монголчуудын зан сэтгэхүйн өвөрмөц уламжлалын аястай шүлгүүдээ багцалж “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээх ном 2002 онд бүтээсэн байдаг. Эл номд “Он цагийн хүрд” шүлэг нь дахин хэвлэгдсэн нь цаг хугацааны асуудлыг төдийгүй, сэдэв туурвил зүйн хувьд монгол ахуйн сэтгэлгээг тодорхой илтгэсэн бүтээл гэж үзэхэд хүргэдэг. Тийм болохоор зүгээр нэг цаг хугацааны асуудлыг дэвшүүлээд зогсохгүй нүүдэлчин малчдын байгалийн үзэмжтэй холбож он цагийн мөн чанарыг авч үзсэнээрээ дүрслэлийн олзлол хийгээд уран чадварын хувьд өвөрмөц болсон юм.

Бадаг бүрт “Өвсний шүүдэр хурын шимийг хөхөж ханаад”, “Цэцгийн баланд эрвээхэй шандаж биесийг хөөцөлдөөд” эсхүл “Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд” гэх зэргээр улирлын төдийгүй орчлонгийн эргэх хүрдэнг урнаар тоочин

“Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч

Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцгэнэх үес

Цэргээс буусан залуу болзоот хүндээ зориод

Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисэн ирнэм

Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд

Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд

Амьтай болгон гүм болж хайртай хосод найр тавиад

Айл саахалтаар хуримын урилга тарааж он цаг яарсаар нисч одном” гэсэнд цэргээс халагдсан бус буусан гэж цаг хугацааны “нэр томъёогоор” буюу уянгын мэдрэмжээр хамаатуулан тохож, зуны дэлгэр цагт дөнгөж цэргээс буугаад цэвцгэр шаргаараа хатируулан аанай л он цагийн гэрч болсон “болзоот” бүсгүйдээ очин намар нь хуримаа хийх тэр агшинд он цаг яарсаар нисч одох ажээ.

Ер нь түүний бүтээлд яруу найрагчийн дотоод мэдрэхүйн торгон агшинг буулгасан аяс сэтгэхүй ажиглагддаг. Жишээлэхэд нэгэн шүлэгт нь яруу найрагчийн билгийн нүд, сэрэхүйн онгодоор олзолсон цаг хугацааны нэгээхэн агшин амьдралын хором бүрийг гийгүүлдэг гэж уншигч, өргөн олны сэтгэлийн хойморт дэвшүүлсэн нь бий. Үүгээрээ яруу найргийн хүн бүрийн сэтгэлийн дайдад булталзах яруу уянгыг үгийн цэц, ухааны цараагаар амилуулснаараа ухаарал бясалгалын агуулгаа тодотгодог. Аливаа хувь хүн, улс орон, дэлхий нийтээрээ цаг хугацаа ямар их үнэ цэнтэйг мэднэ. Үүнийг сурган давтах бус яруу найргийн хэлээр “он цаг нисэн нисэн ирнэм”, “он цаг нисэн нисэн одном” гэсэн уянгын давталт бүхий оновчтой үгээр сануулсан нь тарни мэт цээжинд хадааширч хүмүүсийн зүрхэнд хоногших хувь тавиланг олсон юм. Нөгөө талаар нүүдэлчдийн яруу найраг, улс үндэстний хувь заяа цаг хугацаа ашиглалтанд хамаатай, нийгмийн бүтээмжид илүү хамааралтай гэсэн санааг ч хөндсөн гэж болно. Орчлонгийн он цагийн хүрдэнг өөрийн оюун санааны цаг хугацаа болгож чадаж гэмээнэ хувь хүн бие хүн болж төлөвшдөгийг, аливаа мөн чанарын эцсийн үр дүн түүгээр хэмжигдэггийг сурган суяж хэлсэн юм.

“Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлэн

Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисч одном” гэж цаг хугацааны залгамжлалыг илүү бодтой, өнгөрсөн ба ирээдүйн холбоосоор гаргахдаа

“Энгүй сансарт байгуулах дэн буудлын төслийг бодож

Эсэргэн цагийг яаран зорьсоор он цаг нисч одном” хэмээн гараг эрхэст шилжин суурьших хүн төрөлхтний хэтийн санаа зорилго, ирээдүйн цаг хугацааны өмнө буйгаар хийсвэрлэн буулгаж

“Эргэх орчлонгийн жам зүрхэнд хөндүүр авчирч

Эхийнхээ өтөлснийг гэмшин харахуй он цаг нисч одном” гэсэн ухаарсан, хүн бүхэнд урнаар сануулсан энгийн атлаа эгэлгүй гүн ухааны мөн чанарыг дэвшүүсэн нь бас бий.

Орон зай, цаг хугацааны асуудал уран зохиол, ялангуяа яруу найрагчийн оюун санаанд өвөрмөц хэлбэрээр, хэтэрхий хийсвэр байдлаар тусгагддаг гүн ухааны ойлголт байдаг. Хавар цагийн зэрэглээнд уул толгод дуниартаж байгаль дэлхийтэйгээ илүү садансдагийг “Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад” гэж Д.Нацагдоржийн урнаар тоочих яруу хэллэг, сэтгэлгээний уламжлалаар шүлэглэж найман мөр, арван хоёр бадаг шүлгийнхээ шадын эхэн ба эцэст “он цаг яаран нисч ирнэм”, “он цаг яарсаар нисч одном” гэсэн уянгын давталтаар бадаг болон шадын сүүл хашиж шүлэглэсэн байна.

Жилийн дөрвөн улирал, өглөө эртийн үүр, өнө холын ирээдүй, өнгөрсөн хойчийн үе гээд цаг хугацааны бүхий л асуудлыг хамран дүрслэхдээ “Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм” гэж бичсэн нь хүн бүр өөрийн хийх ёстой, мэдэх ёстой, суралцах ёстой зүйлүүдээ өөр өөрийн цаг хугацаанд нь л амжиж бүтээхгүй юм бол дараагийн юмсын он цаг ирэхэд бие болоод сэтгэл зүйн бэлтгэлгүй байж болохгүй гэдгийг сурган сануулсных юм. Ерөөсөө аливаа юмс үзэгдэл өөр өөрийн цаг хугацааны хувь тавилантай байдаг гэдгийг онцолж хэлсэн гэж дүгнэж болно. Жишээ нь хүнд сурч боловсрох хугацаа, тэр завсраа мэдлэгээ гүнзгийрүүлэн бататгах, түүнийгээ тухайн салбар, улс нийгэмдээ хувь нэмэр оруулах гээд бүхий л зүйл цаг хугацааны хүрээнд захирагдаж явах ёстой. Ингэхгүй бол эцсийн үр дүн өөрөө гарч чадахгүйд хүрэх юм.

Үдэш шөнө дүл болж буйг “Өрхний хошуу эргэж шөнийн зүүг заахад” гэж дүрсэлсэн нь өрх хошуулдан татаж одод тооноор инэвэлзэх тэр агшинд өрхний хошуу шөнийн зүүг буюу арван хоёр цагт хандаж буй нь гэр, сууцаа ямагт урагш харуулж барьдаг монгол ахуйн уламжлалт ойлголттой холбоотой сэтгэмж болой.

“Ээжийнхээ дээлийг нөмрөөд үлгэр сонсох багачуудын дэргэд

Эртээ урьдын цагт гэсээр он цаг нисэн ирнэм” гэж амьдралын хэв маяг, монгол ахуйн зан байдалтай нийцүүлэн дүрсэлсэн нь өгүүлэмжийн шийдлийн хувьд содон бөгөөд оновчтой болсон байна. Энэ бол наяад оны уран бүтээлчдээс анхлан “Бодлын шувуу” түүврээ 1980 онд гаргаад 1982 онд бичсэн шүлэг бөгөөд одоогоос хорин хэдэн жилийн тэртээ бичигдсэн гэхэд утга дүрслэл сайтай, гүн агуулга, гүнзгий санаатай шүлэг болсон нь найрагчийн туурвил зүйн өсөлт, уран чадварын тод илэрхийлэл болдог. Тийм ч учраас эл шүлгийн санааг Данзангийн Нямсүрэн нэлээд гүнзгийрүүлж бичсэн байдаг билээ. Энэ тухай нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар “Сарны шүлэгч буюу Гомбожавын Мэнд-Ооёо” хөрөгтөө “Тэр үед бидний гол удирдагч нь Г.Мэнд-Ооёо, оюун санааны лидер нь Д.Цогт байсан юм” гээд Г.Мэнд-Ооёогийн “Нээхийн утган хэлхээ”, “Он цагийн хүрд” шүлэг нь Д.Нямсүрэнгийн яруу найргийн замыг зааж өгсөн бөгөөд “Дөрвөн цаг”, “Ирж яваа цаг” зэрэг олон шүлэг нь цөм тэдгээрээс санаа эхэлж авсан юм. “Он цагийн хүрд” шүлэг нь наяад оны найргийн өнгө аяс, мэдрэхүй, хэмнэл дүрслэл, гоо зүйг эхэлж тодорхойлсон юм” хэмээн үнэлж “Гал багийн ерөнхий аяс, өнгө мэдрэмжийг тунхагласан, Г.Мэнд-Ооёо бол сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд нээсэн” гэж дүгнэсэн байдаг. Энэ бүхэн найрагчийн санааны эх үүсвэрийн үнэ цэн, мэдрэмжийн торгон ир, авъяасын илрэл зэргийг бахадсан томоохон үнэлэлт гэж болно. Шүлгийн эцэст санаагаа багцлан цаг хугацаа байгалийн бүхий л зүй тогтолтой шалтгаант хийгээд урвуу хамааралтайг

“Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж

Навчилж цэцэглэж хагдарч хуучрах жам хэлхэж” хэмээн тодотгож

“Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир

Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм” гэж урнаар өчөөд оюун санааны орон цагийг өөрийн болгож хийж бүтээж чадаагүй хэн бүрийг оноосон цаг хугацаа, хувь тавилан эгүүлээд “байцаан лавладаг” гэсэн санаагаа шашины ойлголт, уламжлалт сэтгэмжээр баяжуулан

“Өгөх насаа тээж ирээд өнгөрч элснийг буцааж аваад

Өглөг хишиг эдлүүлж хүртээснээ эргүүлж шалаад” хэмээн энгийнээр гаргалгаа хийж

“Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод бусдад тустайг

Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисч одном” гэсэн ухаарлын, сургаалийн, бясалгал бодролын санааг зангидан өгүүлэн төгсгөсөн байдаг. Ийнхүү дөрвөн улирал, байгалийн гоо үзэмж, монгол ахуйн дүрслэлтэй цаг хугацаа, түүний үнэтэй хором агшиныг уран сайхны нээлтийн түвшинд дүрслэн үзүүлснээрээ “Он цагийн хүрд” шүлэг жинхэнэ огторгуйн, оюун санааны “Он цагийн хүрд” болж чадсан чанарын үзүүлэлттэй, ухаарал, бясалгалын намуун аястай болсон байна. Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн эл шүлэг бол түүний залуу идэр ахуйдаа орчлонгийн зүй тогтол, учир шалтгаан, цаг хугацааны мөн чанарыг эрт олж харсан, басхүү утга уянгын нарийн өгүүлэмжээр цогцлоосноороо санааны эрэл, дүрслэлийн уран чадвар бүхий хамгийн шилдэг бүтээлийн нэгэнд зүй ёсоор тооцогдох цаг хугацаа, оюун санааны хувь тавиланг олсон юм.

Утга зохиол судлагч, шүүмжлэгч Д.Цэвээндорж

Доктор (Ph.D), дэд проф.

YAVUU’S LAST WORD

A poet’s last words are meaningful and critical. When I was working for

Mongolian TV, there was a program called Artistic Soirée, in which our

famous artists, and in particular our writers, would come together and meet

with their readers. This turned out to be a very popular program. Although

the poet Yavuuhulan was several times invited, only once did he let himself

get drawn in. There was a reason for this. Yavuu’s name at that time was

very well-known. He had won the State Prize and was a cultural personality,

and he was also a deputy in the Great Hural. And word had it that his poem

“Goat Peak” had on two occasions been put forward for the State Prize.

Certainly at this time he was the focus of gossip and backbiting. Those who

were envious of him disliked that, in the introduction to a book which had been

published in Moscow, it was stated that “he is a famous personality and a

great poet, whose work has appeared in sixty languages.” He was forever

being slandered by the Party, but he managed to rise above the gossip.

There were no tabloids then like we have today, but there were letters written

in secret, and the fact was that he was poisoned by the Party’s sharp bullets

of criticism. In this situation, then, Yavuu talked himself up and didn’t let the

disgust of these people get to him.

“You really shouldn’t praise me.” This was his message, delivered with care

to a meeting of writers and readers at a TV recording on Febrruary 13 1982.

This broadcast had been set up by the talented TV journalist Batin Dorj and it

was to air a week later, on February 20, and be reported in the newspapers.

It was a really special meeting. Yavuu was asked many interesting questions

by his audience, to which he gave clear and direct answers, and he read

aloud his famous poem “Where was I Born?” He also read poems such as

“Winter Air,” “The Portrait,” “My Wife” and “Moscow,” and Sh Gürbazar read

“Goat Peak.” Zangad and Tümendemberel read “The Reeds of Blackwater

Pond” and “My Song, My Song”, there was a most wonderful and serene

feeling that evening.

The host said, “Yavuuhulan, I have one final question that I would like to ask

you. Is there one word of advice that you would like to offer to your thousands

of readers?” This was a difficult question, but Yavuuhulan answered in one

word.

“Patience. Patience is the finest and highest of human qualities. During the

second world war, the Soviet people lost twenty million people and only

through patience did they get through the war. We should love the Soviet

people. A person is someone who needs to learn patience. People

encounter happiness and joy, and they encounter sadness and misery. In all

of this patience is necessary. It is necessary in order to win through…”.

This then was what Yavuuhulan said at the end of this meeting with his

beloved readers. These were the final words which he spoke to them…”It is

necessary in order to win through.” Four days after the program was

broadcast, the telephone rang. It was Sürenjav.

“Prepare yourself, little brother,” he said. “I’ve got some bad news. Our

teacher Yavuu’s died…”. I tried to think that these words were a dream. I

couldn’t imagine how he might have gone, and soon Sürenjav, Dashbalbar

and myself were sitting there, weeping, on Sü’s sofa. We went to Yavuu’s

house. Adiya told us what had happened…Right at the end he had been

smoking, and he put his unfinished cigarette into the box of matches and

looked at it. His library was as it always had been. There was an eight-line

poem in the typewriter. He had ended by translating the first eight lines of a

poem by Anatoli Sofronov, and had stood up from his writing-table…he had

had some kind of heart attack. He had been lying face down, his breathing

had stopped. Now, what were the lines which he left in his typewriter?

Whatever is thrown away or retained

I will surely pay for, when the time comes.

Debt, debt…this debt, like all embarrassment,

will surely come before me and increase.

This debt, accumulated over decades,

though it be an incalculable sum,

pains my brain, it cannot be paid

when I come to leave my place.

What does this mean? We should think about it. The final words of a poet

are considered as being especially true. And these are the words which

Yavuu spoke. Why, when he was suffering a heart attack, did this poet

choose to translate this verse?!

News of Yavuu’s death shocked the world no less than it did Mongolia. The

Soviet newspaper Ogonyok wrote, in its February 19 1982 edition, “Brothers,

there is bitter news from Mongolia. The heart of the outstanding genius,

whose poetry remains indelibly upon the the art scene in the east no less than

upon the Mongolian art scene.”

Yavuu’s dear companion in the arts, the great Russian poet Rimma

Kazakova, wrote:

Gazing sadly from the calm skies,

my dear companion Yavuuhulan!

The earth will never forget you,

and no one can bear the slander.

Like a soldier, done for, fallen from the sun,

my fine and noble companion!

Why do you grieve, and gaze

with such honesty as we turn?

You are done for, like a soldier

who will not leave his post,

and the wide world will not turn away

from unerring destiny…

On February 21, flying in an AN-2 from Dariganga, D Nyamsüren wrote in a

tearful letter, “Has he really passed away? How I hope not…how can it be?

How can it be? He’s Yavuuhulan, though, Yavuuhulan!!” And his tears fell

like raindrops and moved like clouds across the blue ink.

That time was not like it is nowadays. Now television and information has

reduced the Party a little. The audience who watched the February 20 1982

broadcast, the meeting during which Yavuuhulan had spoken, found itself

deprived of his calm voice and shining presence. At that time, those final

words of the poet, the final bright presence would have been a great thing for

the hearts of the Mongolian people. The Central Committee of the Party,

however, was circumspect and delayed the broadcast.

The Russian poet had written the words “the great poet of the east” before

she had written Yavuuhulan’s name. She deliberately used these words while

we held back and, although it was hard, it was the truth.

After about a year, as the echoes of Yavuu’s death subsided and the pain

quietened in people’s hearts, it was agreed that the TV broadcast should be

screened. At the beginning of the broadcast, the announcer’s clear voice

read, “My verse, my horse, we both/need the field of the world,” which was an

indication of the author’s mind, the great poet’s contract proclaimed to his

people. That Yavuu, in this way, expressed himself clandestinely through the

announcer reading this poem, is significant. Why had he said “patience” in

response to the final question, why had he translated eight lines about the

paying back of mental debts, why had he wanted clandestinely to read “My

verse, my horse, we both/need the field of the world”? This, his final word,

was the reason.

World Poetry Day

My dear poet friends,

My best wishes to you all on this World Poetry Day.We have been celebrating this day for the last 10 years, after the declaration of 21 March as World Poetry Day by UNESCO in 1999.

This year, Mongolian poets climbed to the top of

Bogd Khaan Mountain and flew the flag of the poem “My horse, we need the field of the world!” by Begziin Yavuuhulan, a great Mongolian poet of the twentieth century. Yes, world is poetry field of all of us. My dear poet friends, may your pen’s point be sharp and may your mind be always wise and may all human beings remain calm and at peace.

Respectfully,

G Mend-Ooyo

poet,

Mongolian Academy of Poetry and Culture

Дэлхийн Яруу Найргийн өдөр

Хөх тэнгэрийн орны минь хаврын урин айсуй

Хаврын тэргүүн сарын шинийн арван есний гэгээн үүр хараахан цайх болоогүй байлаа. Түнэр өтгөн харанхуй лаглайн, гүвээ толгодыг өвөрлөж, арлан мушгирах замаар шөнийн машинуудын гэрэл асч, унтаран гялалзах үзэгдэнэ. Энэхүү гэрлийн сархиаг, хунхын эрэг эрмэгийг хэжмэгдэн гялбалзах нь сэтгэлд бага насны гэрэлт хавар цагийг санагдуулмой. Тал нутгийн намуун шөнө хонь хургасч, тэртээ алсад машины гэрэл нэг үе тодсон, бас төдхөнөө алга болох нь буйд атар хөдөөгийн гэгээн тунгалагхан үзэгдэл билээ.

Зуун мод хотын ард дахь даваан дээр гарч ирэхийн үест нэгэн бяцхан бор халзан туулай баруунаас зүүн тийш зам огтолж, өвөр рүү шургах нь бэлгэшээлтэй бөгөөд энэ өдрийн аялалын луужинч мэт Манзуширын чигтээ бөмбөлзөн одох ажгуу.

Наян жилийн өмнөх энэ өглөө дорнын их найрагч Явуухулангийн орчлонд дуугаа гийгүүлэн мэндэлсэн цаг тоо байсан ажаам. Тэрбээр талын цэнхэрхэн аниргүйд цагаан зээрийн сүрэг толгод өвөрлөхийн уясууд хөх тэнгэрийн орноо ийнхүү эзэгнэнхэн төржээ. Монгол яруу найргийн үлэмжийн яруу утга чанар, хүмүүний сэтгэлийг илбэдэн гэрэлтүүлэх шидэт тарнийн агуу их урлалч төрүүлсэн аргын тооллын хорин есөн оны хаврын тэргүүн сарын шинэдэд юутай баярлалтай.

Хавар орчлон шинэдэхийн улирал. Сэтгэл оюун хийгээд ахуй амьдралын аяс түрлэг аяндаа ерийн бишээр аажим аажмаар сэргэвч, ирэх цагийн сайхныг хүлээхэд хоног өдрүүдийн урт мянганыг хүлээсэн мэт санагдаж, мөнхүү хүлээх нь улам улам амттай байгаад, жалга судгийн хээлээр нялх ногоо сая өндийн туяархад мөнхийн жаргал ирсэн мэт хүн мал тэнхлүүлэнтэх нь дорнын сайхан орны минь хайр бэлэг юм аа.

Бид уламжлал ёсоороо Богд Дүнжингаравын өмнө бэл Манзуширт дөрөө мулталлаа. Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Гомбожавын Мэнд-ооёо, Жамсрангийн Гэндэндарам, Готовын Аким, Бизъяагийн Дашзэвэг нараар ахлуулсан гучаад хүн. Жил бүрийн энэ өдрүүдэд утга соёлын салбарын эдгээр тулхтай төлөөлөгчдийн хийгээд ер оюунлаг сэтгэлт хүмүүсийн хувьд чухал ач холбогдолтой цаг тоо үргэлжилдэг. Их Явуугийн төрсөн өдрөөс хэдхэн хоногийн дараа Дэлхийн яруу найргийн өдөр тохиодог. Иймээс үргэлжлэн буй өдрүүд бол оюун санааны тэргүүн дээд урлаг яруу найргийг хүндэтгэх цаг мөчүүд юм.

Яруу найргийн үлэмжийн тунгалаг гэрэл гэгээгээр орчлон хорвоо, ертөнцийн хүмүүсийг ариусгая. Ийм агуулгаар дэлхийн найрагчид үйл хөдөлмөрөө зорилгожуулдаг. Ариусан яруусахаас өөр илүү сайхныг орчлонгоос эрээд үнэндээ яана. Тэгвэл энэхүү яруу хүндлэлт үйл хэргийг бүтээгчдэд хүн төрөлхтөн мөнхөд хүндлэлтэй хандаж ирсний залгамж үйл Дүнжингаравынхаа тэргүүнд гарч, ертөнцийн нар салхиар дамжуулан дөрвөн зүг, найман зовхис бүхий л хязгаарт Явуугийн энэрэнгүй дууллыг түгээхээр үргэлжилж байгааг тодотгон хэлэлтэй.

Ийм сэтгэлийг чинадлан уулынхаа оргил тийш мацацгаалаа. Ойн өглөөний агаар онцгой анхилуун. Их хотын утаа униар, хэр тортог бидний ариусахуйн зам чөлөөг үргэлж дандаа бөглөж байгааг үл анзааран аж төрнө. Гагцхүү энэ мэт хээр хөдөө, аглаг буйдад ирэхдээ агаарын анхилуун тунгалагийг дахин гүнзгий мэдэрч, самсаагаа бүрээ болтол залгилан татмаар шунана.

Амьдралын амралтаар хүн

Хорвоод ирдэг болохоор

Аж төрөх хугацаа дуусаад

Буцаад явдаг болохоор хэмээн Б.Явуухулан бичжээ. Энэ мөрүүд бол их дэлхий, агаар ус бидэнд ямархан үнэтэйг сануулсанаас гарцаагүй. Ерөөс яруу найргийн үнэ их. Их үнэтэйг бүтээгч их үнэтэй байхаас аргагүй. Б.Явуухулан бол бидний машид их үнэ, үнэн юм.

Цасны үнэрт согтож, цаа буга унасан мэт явтал үүр цайлаа. Ембүү цагаан Дүнжингаравын есүй мөнгөн оргилыг анхны цацраг үнсэх үест аяны бидэн түр буудаллаж, цай чанаж уулаа. Цайны дээжээ өргөлөө. Монголын сайхан яруу найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн нэгэнтээ “Гал дээр хийсэн цай хоолны сайхныг яана” гэж хэлсэн нь үе үе санаанд ордог. Үнэхээр ч бид гал дээрээ цайгаа чанаж, хоолоо болгохоо болиод уджээ. Гурван чулуу тулж, хар модны хуурай гишүү дүрэлзүүлж, цасны усаар хээрийн цай нар салхиар амтлан чанаж уухад Б.Лхагвасүрэн авгайн энэ үг бүр ч тод бодогдох аж.

Уулын бэлээд дээшлэн гарч ирэхэд, Явуу найрагчийн бичсэнчлэн орог саарал зэрэглээ хавар сүүмэлзэх хөндий тал бүрт уужимшин цэлийж, огторгуйн цагаан үүлс оройгоор нэг нөмрөн байлаа. Эргэн тойронд чимээ анир ер үгүй агаад ар араасаа мөрчлөн дагах аялалын багийнхны цас чихруулах чимээ, инээд наргиа хөгжимлөгхөн сонсогдоно. Чимээгүйг сонсохуйн сайхан, аниргүйг анирдахуйн гоёхонд явна. Найрагч Долгорын Нямаа “Нам гүм байна гэдэг бас л нэг хөгжим шүү дээ” гэсэн бол дууны шүлгийн тодорхой төлөөлөгч Загдын Түмэнжаргал “Аниргүйн дундах хөгжмийг хэн сонсоно” хэмээн цэцэлсэн нь бий. Аниргүйн, нам гүмийн хөгжим бол энэ эрин үеийн хамгийн гайхамшигт хөгжим болохын тухайд үл эргэлзэнэ. Энэ гайхамшигт хөгжим болбоос зөвхөн байгалийн зэмсэгт л оршин байдаг буюу. Иргэншихийн их нүүдэл, цогцлол дунд бид амьдарч явна. Үүнийгээ төгс сайхны оргил мэт сэтгэн амьдарч байна. Гэвч ертөнц энэхүү төмөрлөг, хүйтэн амьсгалаасаа хэдийнэ дайжиж эхэлсэн нь Монголын аглаг тийш тэмцэн ирэх жуулчдын зам балрахгүйгээр үл барам тодшин өргөжиж байгаагаас харагдана. Тийм ч учраас мөнөөх З.Түмэнжаргал найрагч “Амттаны доторхи гашуунд хэн ярвайна” хэмээн тохуутай шүлэглэсэн буй за. Бид бол тунгалаг гэгээн агаарт хязгааргүй энхэр ариун тал нутгийнхаа өчүүхэн зайд утаа униар, шунал тачаал дундаа үл ярвайн амьдарч байгаа нь нууцгүй.

Гацуурын тасарч унасан мөчир цав цагаан цасны дэвсгэр дээр тов тодхоноор ногоорон харагдах нь яг л нэг тийм сонихон жаран хөлт мэт ээ. Бас цасан цэнхэр тэнгисийн нууцлаг сонихон яралж адил. Байгалийн гоо сайхан, үзэгдэл юмс өөрийн яруу сайхнаа үргэлж хүмүүст нээх ч гагцхүү бидний оюун сэрэхүйн дохиолол сэрэмжийн дэгээнд эс торон, тэрхүү гоо сайхан дахин буй байгаагаараа үзэгдэхгүйгээр алга болдог ч байж мэдэх.

Сэтгэлд энэ мэтийг сэхээрэн эргэцүүлж явтал хэдийнэ Цэцээ гүн оргил дээр гарч иржээ. Дөнгөж оргил дээр гарч ирүүт мөнгөн ширхэгт цасан хаяалж эхэллээ. Мөв мөнгөн ширхэгээр шүү. Баруун Алтайн гоо билэгт найрагч Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатарын,

Орчлонгийн салхин оройг нь илбэж зүүрмэгт дарагдах цагаар

Орой үдэшгүй мөнгөн боронгоор цайвар аялгуу цуурдана гэсэн нэгэн гоё мөр

“Урианхайн хөх уулс” шүлэгт нь байдаг. Яг л тийм мөнгөн боронгоор яруу найргийн аялгуу цуурдаж байна уу даа гэлтэй мөнгөн болор илтэсүүд оргилоор нэг зулран туйлж байлаа.

Оргилын хөх овоонд идээ будаа өргөж, арц хүжийг анхилуулан хүндэтгэх цаг дор бидний багийнхан дээр хэсэг уулчид ирсэн нь Тэргүүн Шадар сайд Н.Алтанхуяг, Сангийн сайд С.Баярцогт, Герман Улсын Элчин сайд ноён Фишер нар байлаа. Ерөөл билэг гэгч энэ ажээ. Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан, Цэвэгмидийн Гайтав, алдарт зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ нарын наян насны сүүдэр тохиосны хүндэтгэлт энэ үйл явдалд төрийн сайдууд ийнхүү санамсаргүй мэт таарч оролцсон нь эртний их ерөөл зохионгуй бүрдсэний учир биз ээ. Тэнд Шадар сайдаараа тэргүүлүүлэн их Явуугийн “Би хаана төрөө вэ” шүлгийг бүгдээр уншилдан,дууладан хөхин баясав. Цэцээ гүн, Отгонтэнгэр, Урианхайн хөх уулс, Арц Богд, Галтын сүншигт уулсуудыгаа хөвгүүдтэй нь хөхиүлэн баясуулав аа. Тийнхүү даяараар нэг уншигчдын тэргүүнүүдийн дээр “Хүлэг минь шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй”, “Явж өнгөрсөн мөр бүхнээс минь гэрэл цацарч…”, “Миний эх орон-Миний тоонот” гэсэн уран бичлэг бүхий туг дэрвэн мандаж байв. Ерөөл учралд баяссан Г.Мэнд-Ооёо найрагч Явуугийн англи хэл дээр гаргасан номын хамгийн анхныхыг Н.Алтанхуяг сайдад өргөн барив. Монголын соёл, яруу найргийн академи Б.Явуухулангийн нэрэмжит гэгээн сүмийг барихаар цогцлоон төлөвлөсөнийг хэрэгжин биелүүлэх магадтай үгийг энд Сангийн сайдаас сонслоо. Монгол төрийн залуухан тулхтай сайд С.Баярцогт энд ийнхүү зохиолчидтой уулзсандаа бэлгэшээж буйгаа чин сэтгэлээсээ илэрхийлээд Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэнг төвхнүүлэх үйлсэд хувиасаа болон төрөөс хамаарах бүхэнд эрмэлзэн оролцохоо амласан нь баярлам явдал болов. Мөн тэрбээр Цэцээ гүний оргилд Цогдоржийн Бавуудоржийн зарласан дуудлага худалдаанаас Явуугийн гэргий, хүүгийн нь гарын үсэг бүхий “Мөнгөн хазаарын чимээ” шүлгийн түүврийг найман зуун ногооноор худалдан авсан нь сайхан санагдав. Залуу сайдын энэ үйлдэл нь Монголын соёл, яруу найргийг өндрөөр үнэлэх, улмаар байх ёстой үнэлгээний хэм хэмжээг илтгэсэн жишиг үйл явдал болов хэмээн ойлгогдов. Түүнд утга зохиол,соёлыг эрхэмлэгч хэн бүхний өмнөөс талархалтай.

Тэнд сайд нартай хамт аялаж ирсэн Элчин сайд Фишертэй эрхэм Дарь.Сүхбаатар нэн шадарлан ярилцах аж. Тэрээр герман хэлээр тун сайн ярих агаад бүр “Энх тайван” нэрт шүлгээ өндөр дуугаар уншин сонордуулахуйд тэнд байсан герман нөхөд онц сайшаан талархаж байлаа. Тун саяхан хэвлүүлсэн “Тэнгэр язгуур” номдоо өөрийн нь ёсорхон хэлдгээр Ёоханн Вольфганг Фон Гьётегийн “Нугын сарнайхан” шүлгийг орчуулсан тэргүүтнийг нь уншаад ихэд сэтгэл хөдөлсөн билээ. Хүрэн дээлт хэмээн алдаршсан энэ эрхэм Цэцээ гүнд ногоон үйтэн хуараар гоёод ирсэн нь энд тэндгүй лүглийх ихэмсэг гацуураас үл дутам өндөр сүрлэг. Түүний утга зохиол, соёл урлагыг хүндэтгэн хайрлах үзэл санаа ямагт таатай сэтгэл төрүүлдэг. Хүндлэл хүлээдэг.

Ийнхүү бид их Явуугийнхаа төрсөн өдрийг утга төгөлдрөөр уулын сайхан Цэцээ гүн оргилд тэмдэглээд буухуйд,

Цэнхэр тэнгэрийн хаяа

Яг доошоо суугаад

Цэлэлзэх тэнгисийн мандалтай

Ягаарсхийгээд нийлжээ гэсэн шүлгийн нь мөр санаанд орж, тэртээд

харагдах тэнгэрийн цэнхэр хаяа яг доошоо суугаад, цэгээнтэн үелзэх цасан мандалт уулсын хяртай ягаарсхийгээд нийлсэн байв аа.

Явуу бас,

Салхи ч үгүй нам гүт байтал

Шарласан навчис хийсч байлаа

Санаанд ч үгүй аж төрж явтал

Санчигны минь үс цайж байлаа гэж бичсэн билээ. Санаанд ч үгүй аж төрж,

санчигны минь үс цайтал амьдрах эх орон минь. Ингэж хайрлан сүншиглэх их өвийг, эх орныг, яруу найргийг өвөг дээдэс минь үлдээжээ. Бид азтай, хувьтай хүмүүс ээ. Мөнөөх мөнгөн боронго хаялсаар л байлаа. Мөнхийн залуу нас, гоо сайхан, яруу найргийн тарни ширхэг бүрт нь шингэсэн буй заа. Мөнгөн сүм бүтээх болтугай, бидэн. Хөх яргуй хөндий нугаар дүүрэн ургаж, хөөрхөн охид хөх даашинзаар гоёод, хөөрүү уяхан сэтгэл сэм сэм дэврээд, хөдөө талын зэрэглээ илбэ шидээрээ тоглон, хөхөмдөг алсын уулс аав шиг минь харагдах хөх тэнгэрийн орны минь хаврын урин айсуй. Голын мөс захаасаа хөлрөн лавссаар харзаа нээх нь гоёхон нэг дурсамжийг эргэн санагалзах сэтгэлийг төрүүлдэг. Цөн түрээд мөрөн гол урсахад цөмөөр тэнд цуглаж шүлэг сонсъюу.

Б.ЗОЛБАЯР

ЯВУУГИЙН СҮҮЛЧИЙН ҮГ

Яруу найрагчийн сүүлчийн үг учиртай, учигтай байдаг. Өгүүлэх нь: Миний Монгол телевизэд ажиллаж байсан үе. Уран бүтээлийн үдэшлэг нэртэй нэвтрүүлэг бий болж, манай нэртэй уран бүтээлчид, ялангуяа зохиолчдыг үзэгч уншигчидтай нь уулзуулж, тэр нэвтрүүлгийг хүмүүс ихэд сонирхон үздэг байсан юм. Энэ нэвтрүүлэгт Б.Явуухулан найрагчийг хэд хэд урьсан боловч тэр нэг л “ороолоод” болж өгөхгүй байв. Бас ч гэж учир шалтгаан байсан юм билээ. Явуугийн нэр хүнд тэр үед ид өндөрөө авсан үе л дээ. Төрийн шагнал. Соёлын гавъяат зүтгэлтэн. Ардын их хурлын депатут байв. Бас түүний “Тэхийн зогсоол” болон бусад бүтээлээр нь төрийн шагналд хоёр дахь удаагаа дэвшүүлэх тухай яриа бас сонсогддог байсан юм. Мэдээж ийм үед атаа жөтөө байсан юм билээ. Москвад хэвлэгдсэн номын нь оршилд “олон нийтийн нэрт зүтгэлтэн, дорно дахины их яруу найрагч, жараад хэлээр орчуулагдсан” хэмээн бичсэн нь бас атаархагчдын нь дургүйг хүргэж байсан бололтой. Намын байгууллагын шугамаар байнга матаж, хов жив дээш нисдэг байсан гэнэлэй. Одооных шиг шар сонин гэж байхгүй, харин матаас хэмээх нууц захидлууд, намын шүүмжлэл хэмээх үг сумаар бие биенээ хорлодог үе л дээ. Ийм үед Явуу өөрийгөө өндрөөр цоллуулж, тэдний аазгайг хөдөлгөхийг хүсээгүй хэрэг.

-Намайг магтаж ер болохгүй шүү. Энэ бол зохиолч уншигчдын л уулзалт байх юм шүү гэж хичээнгүйлэн захиад 1982.2.13-нд телевизийн бичлэгт хүрэлцэн ирсэн юм. Уг нэвтрүүлгийг телевизийн авьяаслаг сэтгүүлч Батын Дорж хариуцаж, долоо хоногийн дараа буюу 2-р сарын 20-нд дэлгэцнээ гаргахаар сонинд зарласан байлаа. Уулзалт маш сайхан боллоо. Уншигчид нь найрагчаас олон сонирхолтой асуулт асууж найрагч маань өөрийн алдарт “Би хаана төрөө вэ” шүлгээ уулзалтын магнайд уншиж, уншигчдынхаа олон асуултад тов тодорхой хариулсан юм. Мөн “Өвлийн агаар”, “Хөрөг”, “Гэргий”, “Москва” зэрэг шүлгээ өөрөө уншиж, “Тэхийн зогсоол”-ыг Ш.Гүрбазар уншсан юм. “Хар ус нуурын шагшуурга”, “Дуу минь дуу минь” дуунуудыг Зангад гуай, Түмэндэмбэрэл гуай хоёр дуулж, энэ удаагийн үдэшлэг маш сайхан, урт тэнүүн уур амьсгалтай болж байлаа. Хөтлөгч:

- Явуухулан гуай, манай уншигчид хамгийн сүүлд асууж байгаа нэг асуултыг би танд дамжуулъя. Танд мянган уншигч захиа ирүүлж амьдралд хэрэгтэй нэгэн сайхан үг хэлнэ үү? гэж хүсвэл та юу гэж захих вэ? гэж асуухад, найрагч маань. Энэ хэцүү асуулт л даа. Гэхдээ ганцхан үгээр хариулж болно гээд хэлсэн нь:

-Хатуужилтай бай. Хатуужил бол хүний хамгийн сайхан, дээд зэргийн чанар юм. Зөвлөлтийн ард түмэн дэлхийн II дайнд хорин сая хүнээ алдаад дайныг ганцхан хатуужилаар л туулж гарсан. Зөвлөлтийн ард түмэнд хайртай байгаарай. Хүн гэдэг хатуужлыг л сурах хэрэгтэй. Хүнд баяр баясгалан тааралдана. Зовлон гуниг тааралдана. Энэ бүхэнд хатуужил хэрэгтэй. Ерөөсөө ялахад хатуужил хэрэгтэй...

Яруу найрагч өөрийн хайртай уншигчидтайгаа уулзсан халуун дотно уулзалтын төгсгөлд энэ үгийг хэлжээ. Уншигч олондоо захисан сүүлчийн үг нь энэ буюу... Ялахад хатуужил хэрэгтэй. Телевизийн бичлэг хийснээс дөрөв хоногийн дараа. Утас дуугарлаа. Автал Ш.Сүрэнжав гуай байна.

-За дүү минь сэтгэлээ бариарай. Чамд нэг золгүй мэдээ дуулгая. Явуу багш нас барчихлаа... Би энэ үгийг зүүд байх гэж бодохыг хичээлээ. Чухам яаж очсоноо санадаггүй юм, нэг л мэдсэн Ш.Сүрэнжав ах, О.Дашбалбар бид гурав Сү ахын буйдан дээр зэрэгцээд уйлж сууснаа санадаг юм. Бид Явуугийнд очлоо. Адъяа эгч болсон явдлыг ярьж байна... Хамгийн сүүлд татаад дутуу орхисон янжуурыг нь хүртэл чүдэнзний хайрцаганд хийгээд харуулж байна. Номын өрөө нь яг л өнөө янзаараа. Бичгийн машин дээр нь найман мөр шүлэг харагдана. Анатолий Софроновын шүлгийн эхний найман мөрийг орчуулж дуусаад бичгийн ширээнээсээ босоод явтал...яруу найрагчийн зүрх хөндүүрлэсэн бололтой. Түрүүлгээ харан, амьсгал хураасан байжээ. Яруу найрагчийн бичгийн ширээнээ юу гэсэн мөрүүд үлдсэн вэ?

“Үрэгдэгсэд, үлдэгсэдийн аль алинд нь

Өрөө төлөх цаг заавал надад ирнэ.

Өр өр... Энэ өр, улайрсан бух шиг

Урдуур минь хэрэн ирж заавал нэмэгдэнэ.

Хэдэн арван жил хуримтлагдсан энэ өр

Хэрэг нэхэх данс тооцоогүй ч гэсэн

Оюун санааг минь зовоож байгаа болохоор

Орноос минь улирах цаг төлж чадахгүй!...

Энэ юу гэсэн үг вэ? Нэхэн бодоцгооё. Яруу найрагчийн сүүлчийн үгс хамгийн үнэнийг онож хэлдэг. Тэр л ёсоор Явуу үгээ хэлжээ. Яагаад найрагч зүрхээ хөндүүрлэн байхад энэ бадгийг сонгож орчуулсан юм болоо?!

Явуугийн нас барсан мэдээ Монголыг төдийгүй дэлхийг цочоолоо.

...Ах дүү Монголоос гашуун гунигт мэдээ ирлээ. Монголын үндэсний утга зохиолд төдийгүй, орчин үеийн бүх дорно дахины утга зохиолд арилшгүй мөрөө үлдээсэн гарамгай авьяастны зүрх зогслоо... Зөвлөлтийн “Огонёк” хэмэх алдартай сэтгүүл 1982.2.19-ний дугаартаа ингэж бичжээ.

Явуугийн уран бүтээлийн дотнын анд Оросын авьяас билигт яруу найрагч Римма Казакова

“Амарлингуй тэнгэрээс гуниглан ширтэгч

Анд найз Явуухулан минь ээ!

Хорвоо чамайг хэзээ ч мартахгүй

Ховлож муулж хэн ч хүлцэхгүй

Эрсэдсэн цэрэг шиг нартаас хальсан

Эрхэм сайн анд минь ээ!

Эргэн тойрныг гүдэсхэн зангаараа

Эмгэнэж юундаа ширтэнэ вэ?

Харуулын албаа орхиогүй

Цэрэг эр шиг эрсдлээ чи.

Хан хорвоогийн энэрэлгүй тавиланг

Цэрвэн тойрч болдог биш дээ...”

Д.Нямсүрэн 1982.2.21-ний өдөр Дарьгангаас АН-2 онгоцоор нисэж явахдаа бичсэн нулимстай захиандаа “...Тэр минь нас нөгчлөө гэж үү дээ... Даанч үгүй баймаар даа... Яаж болох юм бэ? Яаж болох юм! Тэр чинь Явуухулан шүү дээ, Явуухулан!!! хэмээн бичээд бороон дусал шиг нулимс нь хөх бэхэн дээр үүл мэт нүүсэн байж билээ.

Тэр цаг одоотой адилгүй. Телевиз, мэдээллийн хэрэгсэл намд харьяалалтай. 1982.2.20-нд нэвтрүүлэхээр зарлагдсан Явуугийн уулзалтыг яг сүүлчийн өдөр нь гэгээн дүр, саруул дуу хоолойгоор нь үзэгч уншигчдад нь хүргэх хувь дутсан юм. Яг тэр үед явсан бол монголын ард түмний сэтгэлд яруу найрагчийн сүүлчийн үгс, сүүлчийн гэгээн дүр нь их юм хэлэх байсан юм. Намын төв хороо үүнээс ихэд болгоомжлон нэвтрүүлгийг хорьсон доо.

Оросын найрагч нөхөд нь хамгийн анх “дорно дахины их найрагч” хэмээх үгийг Явуугийн нэрийн өмнө бичиж, дараа нь манайхан болгоомжтойгоор зугуухан энэ үгийг хэрэглэх болсон нь гашуун боловч сургамжит үнэн юм даа.

Мөнөөх телевизийн нэвтрүүлгийг Явуугийн нас нөгчсөний дуулиан намжиж, хүмүүсийн зүрхний хөндүүрийг илааршин мартагнуулж байгаад жил гаруйн дараа дэлгэцнээ гаргахыг зөвшөөрсөн юм. Ингэж гаргахдаа нэвтрүүлгийн эхэнд дэлгэцний чинадаас

“Шүлэг минь хүлэг минь, чи бид хоёрт

Дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн нэвтрүүлэгчийн дуу хоолойгоор тодоос тод уншиж сонордуулсан нь их найрагчийнхаа гэрээсийг ард түмэнд нь зарлан тунхаглах гэсэн уран бүтээлчдийн санаа бодлын илрэл болсон юм. Явуу тэгэхэд өөрөө нэвтрүүлэгчээр энэ шүлгээ далдаас уншуулахаар санал болгосон нь учиртай байжээ. Уншигчийнхаа сүүлчийн асуултад хатуужилтай байхыг яагаад захиж, яагаад оюун санааны өр төлөөсний тухай найман мөрийг орчуулж, яагаад “шүлэг минь хүлэг минь чи бид хоёрт дэлхий дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх шүлгээ далдаас уншихийг хүссэн юм болоо? Яруу найрагчийн сүүчийн үг “учиртай” ажгуу.

ЯВУУХУЛАНГИЙН ТУНГАЛАГШУУЛАГЧ УЯНГА

Монголын XX зууны сод яруу найрагч Б.Явуухулангийн 80 насны ой энэ онд тохиож буй бөгөөд Монголын Соёл, Яруу Найргийн Академиас түүний яруу найргийн шилмэл түүврийг “Монгол шүлэг” нэртэйгээр англи хэлнээ хэвлүүлж байна. Энэ удаа уг номын өмнөтгөлд Б.Явуухулангийн шавь Г.Мэнд-Ооёогийн бичсэн нийтлэлийг толилуулж байна.

Янгир дүүлэх шовх шовх хадан уулс тэртээ баруун урагш намсан, агь хөмүүлийн үнэртэй говирхог хөндий цэнхэртэн үргэлжилнэ. Цэнхэрлэгч тэртээ алслах хярхаг дээр цас цагаан тэргүүнтэй усан цэнхэр уул хөндөлсөн харагдана. Энэ бол Хасаг Жаргалантын уул. Чухам ийм л хараа булааж, онгод сэргэх сайхан нутаг, наран ээвэр хадан уулсын “Тасархай” хэмээх малчны өвөлжөөнд их яруу найрагч Явуухулан мэндэлсэн юм. Түүний намтарт 1929 оны 3-р сарын 15-нд төрсөн хэмээн бичсэн байдаг. Бодвол, хэзээ мөдгүй төрөх дөхсөн хүүгээ хүлээж хаврын эхэн сарын ээвэр өдрүүдийг энэ өвөлжөөндөө угтсан буй заа. Чандманалсан гурван гэрийн буурь одоо ч хэвээрээ буй. Говь түшиж өвөлжсөн айлууд урин дулаан болонгуут сэрүүн сэрмүүнийг дагаж Богдын голыг өгсөн Отгонтэнгэр уулын мөнх цагаан оргилыг зүглэн нүүдэллэнэ. Уулын голын хүрхрэх урсгалын чимээ, цаст уулын туйлын цагаан солонгон гэгээ, олон үхэр тэрэгний хонхон дуу жингэнэх нүүдэлчний арган өөжинд бүүвэйлэгдэн аялах бяцхан Явуу “Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн” төрсөн нь ийм “учиртай” ажгуу.

Отгонтэнгэр хайрханы мөнх цасны цагаан сэвшээнд цэцэгт цэнхэр уулс түшин зуссан нүүдэлчид намрын сэрүү унуут Богдын голын хоржигнох урсгалыг уруудан нүүсээр уулнаас бууж говийн үзүүр шүргэн өн дулаан өвөлжинө. Дөрвөн цагийн аян нүүдлийн энэхүү замд ирээдүйн яруу найрагч Явуухулан бүрэлдсэн юм.

Хорьдугаар зууны монголын сод их яруу найрагч Б. Явуухулангийн яруу уянга, гэгээн аялгуу бүрэлдэн цогцолсон ахуй нь холын хоёр одны тохиох хөх манхан тэнгэр, цан хүүрэг савсаж, үүлс ороох оргилтой цаст цагаан уул, орог саарал зэрэглээ сүүмэлзэх онгон цэнхэр тал, мөнгөн сарны сүүдэр толиорох хөвөх гол улс, шанхны үзүүр чичирхийлэх тэлмэн жороо хүлэг морь, цээл сайхан эгшигтэй уртын дуу, зүүрмэглэгч хун шиг нүүдэлчний гэр юм.

Тэрбээр харлаг тэх зогсох элгэн улаан хадат говийн өвөлжөөнөөс вансэмбэрүү цэцэг хосоор ханьсаж ургах уулын тагт хүртэл нүүдэл хөтөлж, хангайн царам дахь анчин аавын ангийн отгоос улсын нийслэл Улаанбаатар хот хүртэлх урт аяны замд өвгөдийн хууч яриа, уртын дуу, үлгэр домгийн гайхамшиг дундуур нүүж өнгөрсөн юм. Б. Явуухулан 1953 онд Санхүүгийн сургууль төгсч нийслэл хотод суух болсон тэр жил Бэгз гуай хоёр дүүгийн хамт хэдэн малаа тууж, олон үхэр тэрэгнийхээ хонхыг жингэнүүлэн Улаанбаатар хот руу нүүсэн байна. Санхүүгийн сургуулийн оюутан Б. Явуухулан бээр 1949 онд анхны шүлгээ нийтлүүлснээс хойш 1950 онд “Бидний хүсэл”, 1952 онд “Цэнхэр мандлын тэнгэр дор” хэмээх хоёр ном хэвлүүлээд Москва хот дахь А.М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд суралцахаар одов. Дэлхийн утга зохиолын нэгэн их голомт болсон энэ сургуульд /1954-1959/ суралцсан жилүүд бол Б. Явуухулангийн уран бүтээлийн цэцэглэлтийн онцгой үе юм. 1959 онд орос хэлээр хэвлэгдсэн “Лирика- /уянгын шүлэг/, монгол хэлээр хэвлэгдсэн “Мөнгөн хазаарын чимээ” номууд нь түүнийг яруу найргийн ертөнцөд утга уянгын онцгой содон найрагч орж ирснийг зарласан байна. Монголын эртний туульс, ардын урт дуу, үлгэр домог, уламжлалт яруу найргийн үр шимээр амалсан найрагч өрнө дахины утга зохиолын сонгодог өв уламжлалаас суралцах хүртэлх зам харгуй бол түүний яруу найргийн их нүүдэл байсан юм.

Б. Явуухулангийн уран бүтээлд түүний эхэн үеийн хайр сэтгэлийн шүлгүүд чухал байр эзэлнэ.

Зорин ирэх амрагаа хүлээхэд

Морин төвөргөөн зүрхнээ хоногшиж

Шөнийн чимээгүй гадаа налайн

Унийн углуургаар саран гэрэлтэнэ.

Өнчин дэрэн дээр нойр хулжсан

Ухаангүй дурлалын урхинд байхад

Мөнгөн хазаарын бүдэг чимээ

Онгон зүрхийг цочоон баясгана.

“Мөнгөн хазаарын чимээ” /1959/ хэмээх энэ шүлгийг мэдрэхийн тулд нүүдэлчин ахуйг ойлгох хэрэгтэй юм. Яруу найрагт нүүдэлчин айл, нам гүм аниргүй шөнө. Өрх бүтээлгээстэй. Өрхөн завсраар шургах сарны туяа унийн углуургаар гэрэлтэх нь ямархан нэгэн нууцлаг ахуй, далд явдлын шижим аж. Амраг хайртын ирэх морин төвөргөөн ойртон сонсогдсоор, гадаа ирэх нь мөнгөн хазаарын чимээгээр танигдаж байна. Мөнөөх унийн углуургаар туссан гэрэл, зөвхөн чимээ нь сонсогдох, нүднээ үл харагдах мөнгөн хазаарыг бас гэрэлтүүлнэ. Тэрхүү сарны гэрэлтэй мөнгөн хазаар бол хайртаа очиж буй малчин эрийн гүн дээд хүндэтгэлийн бэлгэдэл болой. Нам гүм шөнийн ахуй, үл ялиг сарны гэрэл, морин төвөргөөн, хазаарын чимээ. Хүлээлт. Юутай тунгалаг шөнө, юутай дотно уянгалаг чимээ вэ.

“Намрын мөнгөн өглөө” /1968/ хэмээх өөр нэг шүлэгт

Уяан дээр бөн бөн чичрээд

Унаган хүлэг минь үүрсч байна.

Өрхний завсраар гэгээ ороод

Үүр цайх дөхөж байна.

Хайрт минь одоо би явъя даа

Хүлэг мориныхоо биеийг халааж

Намрын мөнгөн өглөөний

Сэрүүн тунгалагт давхия даа...

“Мөнгөн хазаарын чимээ” шүлгийн шууд үргэлжлэл мэт санагдана. Явуухулангийн шүлэгт хайр сэтгэлийн шүлэг зонхилох байр суурь эзлэх боловч тэр бүгд хоорондоо заавал нэг, үйл явдал, утгын хэлхээ хамааралтайд гол учир буй юм.

Яруу найрагч 1970 онд алтан саарийгаа бэлхүүс орчимоо задгайлсан энэтхэг хүүхний гоо сайхныг гайхаж шүлэг бичсэн бөгөөд судлаачид магтаж эхлэнгүүт монгол бүсгүйчүүд маань гомдчих вий хэмээн “Монгол бүсгүй” шүлгээ бичсэн байдаг. Энэ бол яруу найрагчийн ууч, өгөөмөр зан чанарыг илрэл юм. Б. Явуухулангийн хайр сэтгэлийн уянгын шүлгүүд бол хүний гоо сайхныг дээдэлсэн яруу найргийн улаан сарнай юм. Хожим нь 1979 онд бичсэн “Монгол шүлэг” хэмээх шүлэгтээ хайр сэтгэлийн дууллуудынхаа түүхийг хураангуйлан томьёолж

Бүсгүй хүн гэдэг

Хүний эх нь учраас

Бүх хүн төрөлхтөн

Гоо сайхнаа авдаг байна.

Бүсгүй хүн гэдэг бас

Гоо сайхны эх учраас

Бүхнээс илүү сайхнаа

Өөртөө хадгалж байдаг байна... хэмээн бичсэн юм.

Б. Явуухулангийн хайр сэтгэлийн уянгын шүлгүүд нь бүх цогцоороо бүсгүй хүнийг хайрлан дээдлэхүйн нэгэн их туульс мэт санагднам. Жинхэнэ яруу найрагчийн бүтээл бол эрээвэр хураавар бодол сэтгэгдэл, үйл явдлын тасархайнууд бус яруу сайхны түүх намтар утга агуулгын цогцлол байдаг нь ийм учиртай ажгуу.

Б. Явуухулан байгаль, эх нутаг, эцэг эх, хүмүүний ертөнц, ан амьтаныг энэрэх хайрлах үзэл санаагаа яруу найрагтаа нэвт шингээж үлдээсэн найрагч билээ. Түүний “Би хаана төрөө вэ”, “Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай”, “Одод усанд шумбадаг юм билээ”, “Гэрэлтэй газар дулаан”, “Миний араншин”, “Монголын дорнод тал”, “Тайхар чулуу” зэрэг олон шүлэг нь монгол уншигчдын хайр талархал, баяр бахархал, цээжнээ хоногших, сэтгэлээс ундрах уянга дууны оргих эх булаг мөн. Түүний “Би хаана төрөө вэ” хэмээх дууллыг монгол хүн бүр цээжээр уянгалуулан уншиж омог бахархлаа илэрхийлэх нь буй.

...Цээлхэн дууны эгшгийг эзэгнэнхэн төрлөө би:

Цэнхэр хадган дээрх мөнгөн аягатай сархданд

Цээл сайхан эгшигтэй уртын дууны аянд

Цэнгэх зовох хосолсон хүний хувь заяанд

Цээлхэн дууны эгшгийг эзэгнэнхэн төрлөө би...

Б. Явуухулан 1973 онд Ховд хотын цэцэрлэгт мод тарьжээ. Яруу найрагч өөрийн тарьсан модондоо зориулан бүүвэйн дуу зохиожээ.

...Явуулын хүн дэргэд чинь ирж байг,

Яахав намайг, тэд дурсан ярьж бай,

Яруу найргийн мод, бүүвэй

Явуухулангийн мод, бүүвэй!

Хожим энэ мод тэнгэр баганадам өндөр болжээ. Явуугийн мод хэмээх нэрийг олж сүүдэрт нь залуу хос болзож, шүлэгчид яруу найргаа цуглаж уншдаг, Явуухуланг дурсан хундага өргөдөг болов. Яруу найргийн мод өөрийн түүх намтрыг бичсээр байна. Түүний адил Явуухулангийн найргийн утга уянга унших бүхий улам цэцэглэн навчилах мэт дэлгэрмүй.

Их найрагч Б. Явуухулангийн яруу найргийн өв дотор хамгийн хүндтэй байрыг эзлэх, хүчтэй шүлэг бол түүний “Тэхийн зогсоол” хэмээх дууль юм. 1969 онд бичсэн эл бүтээл нь монголын яруу найрагт төдийгүй, хүн төрөлхтөний яруу найргийн эрдэнэсийн алтан санд зүй ёсоор орох ёстой туурвил мөн.

Мэдээж энэ шүлэг яруу найрагчийн хувийн намтрын зурвас хэсэг юм. Үйл явдал хоёр шугамаар өрнөж байна. Эхнийх нь өвөлжөөний дулаан бууцнаас гарч нутаг сэлгэх гэж буй нүүдэлчин айл. Дараах нь орчлонгоос жам ёсоороо халих гэж буй янгирын тэх. Аль аль нь орчлонгийн явдал...

...Төрсний эцэст үхнэ гэдэг

Амьтны ёс оо!

Төрсөн нутгаа орхиноо гэдэг

Амаргүй даваа!...

...Орчлон хорвоогийн мөнхийн зүй тогтол. Өтөлсөн янгир насны туйлд хүрээд өөрийнхөө төрсөн ууландаа эхээс унасан газраа ирж буй сэтгэл догдолж нулимс унагам учрал тохиолтой анчин таарчээ. Амьдын хорвоогийн тавилан заяа, өнгөрүүлсэн амьдрал, ууж ундаалсан бэлчээрээ сүүлчийн удаа харж ертөнцийн жам ёсны оргил дээр зогсох янгир бол зүгээр нэг ан амьтан бус түүний цаана байгал ээж амьд ертөнц тэр аяараа буй ажгуу. Амьд амьтан, эх нутаг хоёр учран золгох, хагацан салах уулзвар дээр ертөнц оршином. Хэзээ нэгэн өдөр хүмүүнийг ч бас янгирын адил эцсийн зогсоол нь хүлээж байдаг билээ. Тэхийн зогсоолыг дурандаад өдөржин хорвоог бясалгаж буй анчин, янгирын тэхийг үргэж цочоохоос эмээн нүүдэлээ хойшлуулан хорвоогийн жам ёсонд сүсэглэж суугаа хот айлынхан. Энэ бүх үйл явдал, өдөр хоногууд, сэтгэлийн шимшрэлийг зүрхэн дундуураа гаргаж буй бяцхан хүү буюу яруу найрагчийн бага нас, нүүдэлчний амьдралын жаргал зовлон, эх нутаг хийгээд шүтэлцээт бүхий л юмсыг энэрэн нигүүлсэх соёл, орчлонгийн үнэт агшинуудын гэгээн судар энэ гэлтэй. Янгирыг жам ёсоороо хальсны маргааш өглөө нь хот айл ачаалан нүүдэллэж “Тэхийн зогсоол”-ыг эргэж харж “Төрсөн нутаг минь” хэмээн өөртөө хэлж буй төгсгөлд ирэхэд өр нимгэн хэний боловч хоолой зангирч, аньсага чийгтэнэ. Явуухулан бол эх орон, байгал дэлхийн гайхамшигт дуучин, ертөнц өөрийгөө дуулуулахаар илгээсэн “алтан гургалдай” буюу.

Явуухулангийн яруу найргийн амьдралын үлэмж хэсгийг түүний соён гэгээрүүлэх үйлс эзлэнэ. Тэрбээр Горькийн сургууль төгсч ирснийхээ дараа утга зохиолын оройн дээд сургууль байгуулах ажлыг санаачлан эхлүүлж, яруу найргийн уншлага зохиож, дэлхийн сонгодог яруу найргийн сор дээжээс орчуулан түгээж байлаа. Сергей Есенин, Омар Хайям, Гётегийн шүлгүүдийг орчуулж өрнө дахины яруу найргаас суралцаж, уншигч олондоо толилуулж байв. Дорно дахинаас Ли Байгийн шүлгүүд, Японы хайку шүлгээс орчуулж, өөрөө хайку маягаар шүлэг бичиж туршсан зэрэг нь чухам яруу найргийн соён гэгээрүүлэх үйлс байсан юм. Тэрбээр оросын яруу найрагчидтай гүн дотно нөхөрлөж Лев Ошанин багшийгаа монголд урьж ирүүлэн, Римма Казакава, Анатолий Софроновыг орчуулж, зөвлөлтийн болон тухайн үеийн социалист орнуудын зохиолчдын байгууллагуудтай нягт хамтран ажиллаж байв. Энэтхэг, Этиоп, Кубаар энх тайвны элчээр аялан явж олон сайхан шүлгээ туурвижээ.

Их яруу найрагч бээр өөрийн яруу найргийн үйл амьдралд хоёр үе шаттай хөтөлбөр дэвшүүлсэн хэмээн ярих дуртай байв. Эхний хөтөлбөр нь 1959 онд бичсэн “Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай” хэмэх шүлэг юм.

Дуулим хорвоод төрсөн минь учиртай:

Дуулж суугаад ээжийнхээ уйлахыг нь үзэх гэж

Дуунд тийм чадал шингэж байдгийг мэдээд

Дуу өөрөө зохиож дуутай хамт амьдрах гэсэн юм би

Дуулим хорвоод төрсөн минь учиртай.

хэмээх тунхаглал нь далаад оны сүүл үе хүртэл бүхий л яруу найргийнх нь оршил аялгуу байжээ. Түүний хоёр дахь хөтөлбөр бол 1977 онд бичсэн “Шүлэг минь, хүлэг минь” хэмээх шүлэг юм.

Шүлэг минь-хүлэг минь, чи бид хоёр

Шүүдэр мэлтрэн цэцэг уйлтал дуулах ёстой!

Шүлэг минь-хүлэг минь, чи бид хоёр

Сар мэлмэрэн хээр хонотол дуулах ёстой!

хэмээн эхэлдэг энэ шүлэгтээ тэрбээр “хүлэг бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн шууд ил тодоор тунхагласан байдаг. Ийм учир бас байсан юм. Б. Явуухулангийн бүтээн туурвисан он жилүүд бол монголд социалист нийгмийн тогтолцоо оргил үедээ хүрсэн, нам засаг, Октябрийн хувьсгал, Ленин, Зөвлөлт улс, найрамдлыг магтан дуулахыг уран бүтээлчдээс шаарддаг тийм он жилүүд байлаа. Чухам ийм үед тэрбээр тэр цаг үеийн золиос болохгүйн тулд цөөн бус шүлгээ дээрх уриа шаардлагад нийцүүлэн зохиож, түүнийхээ шүхэр дор уянгын шүлгүүдээ бичиж байлаа. Утга зохиолын харилцаа ч тухайн социалист орнуудын хүрээнд болж, дэлхийн ихэнх оронд монголын утга зохиолыг мэдэхгүй байсан тэр үед “хүлэг бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэсэн тунхаг бол гайхалтай содон, эр зоргийн дуулал байсан юм. Гэхдээ тэрбээр үзэл суртлын дарангуйлал, атаа жөтөө, утга зохиолын дайсануудаасаа хол байгаагүй, уран бүтээлчийн бүхий л саад бэрхшээл, зовлон гамшигийг туулсан бөлгөө. Их найрагч Б. Явуухулан өөрийнхөө хүрэх ёстой оргилыг харж байсан юм. Дэлхийн хэмжээний яруу найрагч гэдгээ аль эрт мэдэрч, өөртөө төдийгүй Монголын яруу найргийг дэлхийн дэвжээнд гаргах их холын зорилго түүнд байсан юм. Их найрагч бээр сүүлийн жилүүддээ монголын зохиолчдын эвлэлд яруу найргийн зөвлөлийг тэргүүлж, залуу яруу найрагчдын клуб хичээлүүлж тэр үеийн яруу найргийн хорхойтон биднүүс түүнийг бишрэн дагаж “Явуу багш” хэмээн хүрээлсэн юм. Явуу багш бээр шүлгийг илүү, дутуу үггүй маш нарийн нягт, хөгжимлөг, айзам хэмнэл бүхий өө сэвгүй урлах ёстой гэж шаарддаг байсан бөгөөд яруу найргийн хамгийн гол зүйл бол дотоод сэтгэлийн дүрийг илэрхийлэх ёстой гэж үздэг байв. Яруу найраг бол үгийн урлаг учраас үгийг илүү ч үгүй дутуу ч үгүй байранд нь онож тавих ёстой гэдэг байлаа. Мөнөөх дээр дурдсан “Тэхийн зогсоол” бол яруу найргийн урлахуй хийгээд дүр бүтээхүйн гайхамшигт том сургууль бөлгөө.

Б. Явуухулангийн 1950-аад оны сүүл үеэс наяад оны эхэн үеийг хүртэл бичсэн шүлэг, дууль нь Монголын яруу найргийн XX зууны бүхий л ололтын охь байсан гэж үзэж болно. Түүний суралцсан багш нь монголоосоо ардын яруу найраг, Инжинаши, Гулиранс, Равжаа, Нацагдорж байсан юм. Монголын уламжлалт яруу найргийн туурвил зүйн сонгодог өв уламжлал, дорнын намуун уянга, өрнө дахины яруу найраг дах сэтгэлгээний чөлөөт хэв маяг Б. Явуухулангийн яруу найрагт тун гайхалтай найрсаж түүний яруу найргийн ертөнцийг баяжуулсан байна. Тэрбээр 1930-аад оны сүүл үеэс 1950-аад оны эхэн үе хүртэлх монголын яруу найраг хийгээд уран сайхны сэтгэлгээний хоосролын дараа, шинэ цагийн яруу найргийн туурвил, сэтгэлгээний чиг хандлагыг илэрхийлэгч нь болж гарч ирснээрээ цагийг эзэлсэн их дууч нь болсон юм.

Б. Явуухулан өөрөөсөө өмнөх бүхий л цаг үеийн монголын яруу найргийн ололт хийгээд өөрийн цаг үеийг эзлэн дагуулагч нь төдий бус өөрөөсөө хойших залгамжлах үеийн яруу найргийг бойжуулахад маш хүчтэй нөлөө үзүүлсэн яруу найрагч бөгөөд өдгөөгийн Монголын яруу найргийн гол төлөөлөгчид болох Ш.Сүрэнжав, З.Дорж, Д.Цоодол, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар нар бол түүний шууд үргэлжлэл юм.

Эдүгээ XXI зууны монголын яруу найрагт хамгийн их нөлөөтэй байгаа Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар нараас суралцагч залуус тэдний өмнөх Б. Явуухулантай заавал ч үгүй холбогдох тавилантай ажгуу.

Б. Явуухулангийн яруу найраг нь урлан туурвихуйн томоохон дэг сургууль, яруусал төгс уянгалахуйн гайхамшигт үлгэр, дотоод сэтгэлийн гэрэл цацарсан дуулал юм. Тэрбээр монгол хэлний шүлэглэл зүйн дээд боломжийг төгс эзэмшсэн урлахуйн ухааны инжаан, шүлгээр аялгуу эгшиг бүтээхүйн их туурвигч бөлгөө.

XX зууны монголын сод яруу найрагч Б. Явуухулангийн зүрх 1982 оны өвөл гэнэт 53 насандаа зогссож монголын уран зохиолд хүнд гарз тохиолдсон юм. Алтан өлгий дэх шарилын хавтан дээр “Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай” хэмээх шүлгийн мөрийг нь сийлсэн бөгөөд харин “хүлэг минь шүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх зорилтоо хойчийнхондоо даатган үлдээсэн юм.

2006 онд Монгол Улсад Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал зохион байгуулсан үйлс нь дэлхийн дэвжээнд монголын яруу найргийг гаргах гэсэн Б. Явуухулангийн мөрөөдлийн үргэлжлэл болсон хэмээн зарим хэвлэл мэдээлэл тайлбарлан бичиж байсан нь үнэний хувьтай. Дэлхийн яруу найрагчдын их хурлын сүлд тугийг Б. Явуухулангийн төрсөн бууц, тэхийн зогсоол, Отгонтэнгэр хайрханы тэнгэрт мандуулахдаа бид “Шүлэг минь, хүлэг минь би бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн омог бардам дуулж явлаа.

Монголын яруу найрагчдын эрхэм дотно нөхөр авъяаслаг орчуулагч Саймон Вэккхам Смит Б. Явуухулангийн шилмэл шүлгүүдийг англи хэлнээ орчуулан уншигчдад толилуулж байгаа нь зөвхөн монголын утга зохиолд тохиолдож буй маш чухал үйл явдал төдийгүй, дэлхий дахины соёлт уншигчид, утга зохиолын зүтгэлтнүүд, яруу найрагчдад барьж буй үнэт бэлэг хэмээн үзэж болно. Их яруу найрагч Б. Явуухулан яруу найргаараа дэлхийн дэвжээнд өөрийн байр суурийг шинээр эзлэх боломжийг энэхүү орчуулга олгоно гэдэгт итгэж байна.

ХХ зуун, XXI зууны зааг дээр өргөн олон нийтийн дунд “зууны манлай”-г шалгаруулах санал асуулга явуулахад Б. Явуухуланг “ХХ зууны манлай яруу найрагч”-аар ард түмэн нь өргөмжилсөн юм. Дорнын их яруу найрагч, зууны манлай яруу найрагч хэмээх алдар цолыг тэрбээр тэнгэрт хальснаасаа хойш ард түмнээсээ авсан билээ. Яруу найрагч амьддаа хүртээгүй алдараа үгүй болсон хойноо хүртдэг хувь тавилантай ажээ. Монголын сод их яруу найрагч Б. Явуухулан яруу найргийг “ухаан бодлоос босоогоороо төрсөн гуурст хүлэг” хэмээн томьёолжээ. Тэрхүү гуурст хүлгийг эмээлэн мордсон яруу найрагч зуун зууныг ч гэтлэн, мянганы чанадтай хүрэх нь дамжиггүй буй заа.

Их найрагчийн амьдралын тэн хагас нь монголын нийслэл Улаанбаатар хотод өнгөрсөн байна. Угаас нүүдэлчин яруу найрагч бээр сав л хийвэл Туул голын хөвөөнд очиж онгодоо дуудах дуртай байлаа. Гол ус түүнд утга уянга, гэгээн тунгалагийг өгдөг байснаас тэр буй заа. Яруу найрагч Туул голыг олон шүлэгтээ, од сартай нь ангир шувуудтай нь дуулжээ. Тэр цагт гол ус ч, яруу найраг ч тунгалаг байжээ. Одоо гол ус тоорогтож, яруу найраг ч бас булингартжээ. Тунгалагшиж нэг, булингартаж нэг урсах нь гол усны хувь тавилан ажээ. Яруу найраг ч бас тийм ажгуу. Явуухулангийн гэгээн уянга байсан цагт, гол ус ч тэр, яруу найраг ч тэр, хүмүүний зүрх сэтгэл ч тэр, цагийн цагт ариусан тунгалагшсаар байх буй заа.

ГОЛ УС ТУНГАЛАГШИХ ЦАГ

Эргийн дээрх бургас бүхэн мөчиртөө шувуутай

Эрвийн сэрвийх навч болгон алгандаа гэрэлтэй

Хатан ус ариусан тунгалагших намар бол

Ханаран мөшийх Туулын найргийн даллагатай цагаа!

Намрын дунд сарын гол усны зургийг

Нарийн бийрээр торгон үзүүрээр тогтоон барьмаар

Явуухулангийн хоёр ангир бас л эндээ хөвсөөр

Яруу найрагч нь эзгүйг хөөрхий тэд мэдэхгүй ээ

Хөшгөн цагаан манан урсгал сөрж босоод

Хөлгөн дөрвөн уулынхаа хөндийг өгсөж хөвлөө

Билгүүн төгс Явуугийн залуу навчис өвгөрчээ

Бишрэлт хатан Туул нь яг л өнөө янзаараа

Өвс бүхнийг үзвээс дууны долоон өнгөтэй

Үүлс бүхнийг ажваас адууны түмэн зүстэй

Гуулин навч хөвсөн Туулынхаа уснаас залгилахад

Гуниг болооп буртгаас энэхэн бие ариусмуй.

Дуулим шүлэгч Явуугийн дуу бүхнийг би мэднэ

Дуулж амжаагүй болгоны нь бол Туул гол л мэднэ ээ

Чингисийн эзгүйд Монгол минь нэг ядарсан юмаа

Чиний эзгүйд яруу найраг минь зүдэрлээ

Туул голын ус намартаа нэг тунгалагших мэт

Туулах цагийн урсгалд яруу найраг минь тунгалагших биз ээ

Төгөлдөр авьяаст хөвгүүд яруу найргийн тэнгэрт

Төрж мэндэлсээр байхыг Туул минь үзэх биз ээ

Эртний судрын элэрч шарласан хуудас мэт

Эмзэгхэн шаржигнах намрын хонгор навчсыг

Хатан Туул мэргэн их мэлмий болоод сонор

Хайхран анзаарч хадгалан бичиглэх нь лавтай

Яг л энээхэн хавьд хожмын шүлэгчид ирнэ ээ

Ялгуун сарыг тэнгэрт нэг, усанд нэг харна аа

Одод усанд шумбахыг Явуу минь тэр жил үзсэн шиг

Ондоо бас нэг гайхалтайг тэд бас үзнэ ээ

Үдшийн бүхий улаан бургас нөмрөн

Үргэсэн гэрэл голын ёроолд буугаад

Туж юмс бүүдэн буудан болсоор байхад

Туул голын ус л улам улмаа гэрэлтвэй.

Мөнгөн навч хөвсөн Туулынхаа уснаас залгилахад

Мянган жилийн бүдэг бадаг түүний гэгээнд тодорвай

Гол ус ариусан тунгалагших найргийн энэ Шамбал дор

Зул мэт шүлгээ гэрэлтүүлж Явуухуландаа өргөвэй.

2008.XI.7

Улаанбаатар