ЯРУУ НАЙРГИЙН ДОЛГИОНЛОГ ШИДЭТ ЧАНАР БА

ЯРУУ НАЙРГИЙН ДОЛГИОНЛОГ ШИДЭТ ЧАНАР БА
БАЙГАЛИЙН ЭРЧИМ

Яруу найраг бол одон ертөнцийн нууцлаг гэрэл дохио юм.
Яруу найраг бол оюуны эрчим хүчний шидэт долгион юм.
Яруу найраг бол хүний дотоод сансарын од эрхэс юм.
Яруу найраг бол хүний оюуны ертөнцийн гоц үзэгдэл юм.


Өнөөдрийн танин мэдэхүйн ойлголтын хүрээнд яруу найргийн тухай ярих нь ихээхэн учир дутагдалтай. Өөрөөр хэлбэл жинхэнэ яруу найрагт хадгалагдаж буй олон нууцлаг үнэт зүйлсийг өнөөгийн ойлголтын үүднээс тайлбарлах боломжгүй юм. Ийм зүйлийн нэг нь яруу найргийн эрчимт долгион юм. Яруу найраг дахь эрчимт долгион нь хүн төрөлхтөний яруу найргийн соёлын шавхагдашгүй үнэт зүйлс юм. Харин нүүдэлчдийн соёлын өв санд байгалийн эрчим хүчийг яруу найргийн эрчим хүчээр жолоодох гэсэн оролдлого гэмээр зүйл нилээд тааралддаг. Үүнийг анхааран судалж үзүүштэй байгаа юм.

Арван есдүгээр зууны сүүлчээр Монголын их говьд олон жил их ган болж хур бороо оролгүй газар дэлхий хатаж, хүн мал ядарч туйлдахын зовлонг амсчээ. Говийн яруу найрагч Гэлэгбалсан “Тэнгэрээс хур бороо гуйсан шүлэглэл, /найраглал/ зохиож эртний тахилгын улбаа бүхий овоон дээр иржээ. Нутгийн ард олон ч цугларчээ. Яруу найрагч тэнгэр өөд хандан шүлгээ аялгуулан дуудаж, цугларсан олон ч түрэн дуулж мөргөн гуйжээ. Төдөлгүй бөртийх ч үүлгүй тэнгэрт үүл хуралдаж бороо орж эхэлжээ.

Энэ түүх нэгд яруу найргийн эрчим хүчний увдисыг, нөгөө талаар яруу найргаар өдөөгдсөн олон хүний сэтгэлийн хөөрлийн эрчим хүчээр байгалийн үзэгдлийг жолоодож байгаа яруу найрагийн чадлын тухай өггүүлж байна

Монголын нүүдэлч малчид уул овоо, ус булаг бүхэн эзэнтэй гэж үздэг. Тэрхүү эзэн нь энгийн нүдэнд үл үзэгдэх боловч бодол сэтгэлд хүртэгдэх далдын бодит чанартай гэж үздэг юм. Тэгээд ч уул овоо болгон шүлэг магтаалтай, зан үйлтэй байдаг. Уул овоогоо тахиж залбирал, магтаал, дуудлагаа зориулснаар хур бороо орох, солонго татах зэрэг байгалийн зохистой үзэгдэл болно.

Бөө нарын дуулага, тамлага, уриа зэргийг анхааран сонсвол, тэнгэр, лус, өөрийн онгодтой харилцсан шүлэг байдаг.

Монголын Дорнод хээр тал буюу Дарьганга нутагт Алтан – Овоо гэж талын намхан уул бий. Энэ уулыг нутаг усныхан маань олон зуун жил шүтэж, тахиж тайсаар ирсэн юм. XIII зууны үед бөөгийн ёсоор тахиж байсан бол, XVIII зууны үеэс Буддын шашны номоор тахиж эхэлсэн юм. Бөөгийн тахилга ч, Бурханы шашны тахилга ч аль алин нь шүлэг байдаг. Уул усаа магтаж, нутаг ус, тэнгэр газрын эздээс өршөөл аврал, бороо хур, аз жаргалтай найрсан амьдрахыг гуйсан магтаал, сан, сэржим, бясалгал залбиралын шүлгийг шашны ая данд оруулан уншдаг. Ард олон итгэл сүсэг бишрэлээ өргөж, сүү цагаан идээнийхээ дээжийг нутгийнхаа тэнгэрт өргөнө.


Алтан – Овоо минь
Алтан – Овоо минь
Алтан – Овоо минь

хэмээн сүсэглэн дуудацгаана. Маш олон хүний оюуны эрчим хүч төвлөрч, маш олон тоогоор давтан уншсан үг эрчимжинэ. Ийм үгэнд ер бусын цэнэг, долгион хуримтлагдана. Нутгийн малчид морио бүдрэхэд Алтан – Овоо минь гэж дуудна. Үнэхээр Алтан – Овоо түшиж мориноос унасангүй гэж бодно. Үгийг эрчимжүүлэн түүний нөлөөлөх долгионлог чанарыг нээж таньсан нүүдэлчид яруу найргийг маш их эрхэм дээд тэнгэрлэг зүйл хэмээн дээдлэдэг.
Чингис хааны үед төрийн хамгийн чухал мэдээ, ялангуяа тулган шаардах бичгийг шүлэглэж бичээд элчдээ цээжлүүлэн явуулж, тэр нь очоод аялгуулан дууддаг байв. Энэ нь яруу найргийн хүч чадлыг төрийн хэрэгт ашиглаж байсны жишээ юм. Чингис хааны сургаал номлолууд нь голдуу шүлгээр л уламжлагдан иржээ.

Монголын төр нилээд суурин иргэншилтэй болж төвхөнөсөн үе буюу Юань Улсын үеийн хаад өрлөг сайд нар бараг бүгд шүлэг зохиож байсан байдаг.

XVII зууны үеийн Монголын соён гэгээрүүлэгч Занабазар “Цагийг тохинуулагч залбирал” хэмээх шүлэг бичиж шавь нар нь түүнийг тараан дэлгэрүүлж дайн дажны байдалтай болж байсан улс орны дотоодын хямрал намжиж байсан түүх бий.
Нүүдэлчин монголчууд мал ахуйтайгаа харьцахдаа мөн шүлэг уриа дуудлагыг хэрэглэнэ. Мал адгуус хүний хэлийг мэдэхгүй боловч аялгуулан хэлэх шүлэг дуудлаганд уярна.
Жинхэнэ яруу найрагчийн хүч чадал нь түүний үг цоо шинэ ахуйг бүтээж, нууцлаг ертөнцийг нээдэгт оршино. Яруу найраг нь яруу хэмнэлтэй үгсийн чуулганаар хэлбэрийг олж, хэлбэртээ таацсан утга санааны эрчим хүчийг өөртөө агуулна. Сэтгэлгээний дүрийг бүтээсэн тэр дотоод хүч нь гадагш илрэн гарахдаа оюун ухааны бодит зүйл болж атомын эрчим хүчний урсгал мэт тархдаг. Яруу найрагт үг, айзам, агуулга нь төгс найрссан цагт утга увдисын хязгааргүй олон боломжийг агуулж, өөр өөр орон зай, өөр өөр цаг үед өөр өөр уншигчдад таацсан сэтгэл хөдлөлийн эрчим хүчийг нээж өгдөг юм. Жинхэнэ амилсан яруу найраг нь ямар нэг үл үзэгдэгч бодит хүч болон хүчжиж, утгын шидэт бөмбөрцөг болон оршоод тэр нь дөнгөж сэдэгдэх төдийд сэргэн амилж эзэмдэн хувьсгаж байдаг.

Оросын яруу найрагч, Нобелийн шагналт Б.Пастернак нэгэнтээ “яруу найрагчид минь ээ. Өөрийн гунигт үхлийг шүлэгтээ битгий зөгнөөч, тэр хэлснээр чинь болдогт яруу найргийн чадал орших юм” хэмээн дуу алдсан байдаг. Тэрбээр А.Пушкин, М.Лермонтов, С.Есенин зэрэг Оросын суу билигт яруу найрагчид өөрийн шүлэгтээ үхлийнхээ золгүй тохиолдлыг яг зөгнөн бичсэнийг ийнхүү анзааран харсан байдаг.

Сэтгэлгээний тухайн дүрийг бүтээсэн яруу найргийг хүлээн авч байгаа уншигч нь уг шүлгийг бүтэж цогцлох үеийн онгодын гунил ба цэнгэлийг мөн адилхан эдлэнэ. Маш олон уншигчийн хүрээнд уншигдаж буй шүлгийн онцгой хүчтэй дүр ба хэллэгүүд нь тэрхүү увдис хүчийг дамжуулагч болно. Яруу найргийн үг бүхэн, түүний эрчимжсэн авиа бүхэнд шингэсэн дотоод хүч нь гадагш цацран гарахдаа уншигч, сонсогчийг эзэмдэн эрх мэдэлдээ оруулна. Жинхэнэ яруу найраг цаг хугацаа орон зайнаас үл шалтгаалан оршин амьдрах хүчийг олсон байдаг. Энэ бол яруу найраг дахь эрчим хүч буюу шидэт долгион юм. Яруу найргийн эрчим хүчний энэхүү шидэт чанарыг хүн төрөлхтөний түүхийн янз бүрийн цаг үед сайнаар болон муугаар ч ашиглаж байлаа. Үгийн эрчимжсэн шидэт долгионыг дайсагнагч талаа ялан дарангуйлах зэвсэг болгон ашиглаж байсан удаа бий. Улмаар хараалын яруу найраг гэгч зүйл бий болж байсан явдал ч бас буй.
Монголчууд: “Ерөөлийн үзүүрт тос
Хараалын үзүүрт цус”
хэмээх үгийг хэлэх дуртай. Сайн үзүүрт сэтгэлээс гарсан яруу үгс нь хүн болоод нийгмийг гэрэл гэгээт зам мөрд хөтлөнө гэсэн энгийн үнэн логик энд байна. Гэгээрэлд хүрэх хамгийн дөт зам мөр яруу найрагт буй. Ерөөс яруу найргаараа дамжин хүмүүний сэтгэлийг ариусгаж, дотоод ертөнцийн харанхуй бурангуйд гэрэл гэгээ тусгаж гэгээрэлд хүрэх, хүн төрөлхтөний сэтгэл оюуныг гэгээрлээр ойртуулан найрсуулах, үл итгэлцэл, цаг хугацаа, орон зай, хил хязгаарийн зааг, хана хэрмийг арилгах явдал юм.

Иймд хүн төрөлхтөний олон үндэстний яруу найраг дахь эрчим хүчний шидэт долгионыг сайн үйлсийн төлөө нэгдмэл их хүч болгон ашиглах боломж байгааг бид анхаарах ёстой. Бидний яруу найраг хичнээн энэрэнгүй, нигүүлсэнгүйг агуулах тусам ариусгагч тэрхүү эрчим хүчний шидэт долгион нь хүн төрөлхтөний амар амгалангийн туйлын хүсэл эрмэлзэлийн үйлсэд төдий чинээн туслах болно.

Хүний оюун сэтгэлээс ундарсан хайрлах, нигүүлсэхүйн гэрэл гэгээ авъяаст хүмүүний эрчимт үгсээр цэнэглэгдсэн яруу найраг л бүх юмыг сайн сайхан болгоно.



Г.Мэнд-Ооёо
2005.11.18 Япон-Токио , Азийн Яруу Найрагчдын бага хурал

АЛТАН ХАРААЦАЙ- The Swallows

Г.Мэнд-Ооёо

АЛТАН ХАРААЦАЙ

Анир аясхан талын минь домгийг алтан хараацай
Аян холоос ирэхэд амдаж нисэлдсээр айсуй
Мөнхийн усаа асгасан номин талынхаа алганаас
Мөрөөдлийн энэ шувуухай цагийн цагт холдсонгүй

Олоон жилийн өмнө аавтайгаа давхиж явахад
Оорцогт толгодын дунд нисэж явсан хараацайнууд
Он цагийг туулсаар эргээд намайг ирэхэд
Онцгой тэр эрэлдээ цөхрөөгүй л явна гэлтэй

Аавын ярьсан домгийг ухаарч амжаагүй насандаа
Алтан хараацай эндсэн байхыг нэг үзэж билээ
Өнө мөнхийн усыг анхалж олсон мөртлөө
Өөрөө уугаагүй амьтныг хайрлан өрөвдөж билээ.

Үүрдийн амь настай, өнө холын мэлмийтэй
Үлгэр домгийн дээжээс амлуулж өгсөн аавдаа
Алтан хараацайнаас өмнө мөнхийн ус олоод
Анх түрүүн уулгахаа амлаж байсан цаг бий

Амьдрал ахархан хорвоод амлсанаа биелүүлж чадсангүй!
Аав минь одоо үгүй, мөнхий ус хүү нь олсонгүй
Алтан хараацай намайг ээрэн нисч яваа нь
Ашид мөнхийн усыг хүнээс л сураглаж байх шиг!

Аавын голомт залгах алаг нүдэн хүүдээ
Алтан хараацайн домгийг ярьж л сууна даа, бас л
Амьдрал мөнх бус болохоор би ч мөн одно
Алтан хараацайн домог хүүхдүүдтэй минь үлдэнэ!

Үлгэр жаргахын цагт мөнхийн ус олоод
Үүрд наслах цаг ирж гэмээнэ, хүмүүс минь!
Мөрөөдөл үлдэх талын минь домгийн алтан хараацайд
Мөнхий усаанаасаа заавал хүргэж амсуулаарай!


The Swallows
Returning from afar, swallows in flocks
Embrace the tales of the gentle, tranquil steppe.
The waters of eternity were spilt into the yellow steppe’s palms,
And, ever since, these little birds have dared not leave.

Once, out riding with my father many years ago,
There were swallows flying over the lonely hills.
Returning from the distant time,
They are perhaps still searching their elixir.

I didn’t understand my father’s story then.
I saw a swallow pass away, though
It had found the water of eternity.
I grieved it hadn’t drunk.

My father shared the cream of stories,
Eternal and prophetic. And once,
I promised that, before the swallows did,
I’d find and offer him the waters of eternity.

In this brief world, promises are not always fulfilled.
My father’s gone now, his son’s not found the waters of eternity.
The swallows circle overhead,
Looking to source these everlasting waters.

To my own son, who’ll gain his father’s hearth and home,
I’ll tell the tale of the swallows.
But, life is not eternal, I’ll be gone,
I’ll leave the swallows’ tale to my children.

The story’s over. The waters of eternity are still not found,
But they’ll be found eventually.
And what the waters of eternity reveal, please share
With these my story’s swallows, pursuing their joyS over the steppe,

ДАНЗАНРАВЖААГИЙН ӨРНӨД ТӨРСӨН ШАВЬ

Английн орчуулагч, судлаач Симон Веккхэм Смит унаган англи хүн бөгөөд эртний хэл судлал, утга зохиолын орчуулгаар ажилладаг. Бас хөгжмийн зохиолч. Тэрбээр Буддын философи сонирходог бөгөөд Швейцарт буддын сүмд 3 жил лам байсан. Бага ч үгүй уншлагатай. Эх хэлээсээ гадна франц, испани, герман хэлтэй. Түвд хэлээр уншиж орчуулна. Монгол хэлийг толь бичгээр сурсан. Өөрийн нь ярьдгаар “монгол хэлийг Равжаагийн яруу найргийн хэмжээнд мэднэ”. VI Далай лам Цанянжамцын намтарыг судалж “Янагийн дуулал”-ыг орчуулж байсан удаатай. Данзанравжааг судалж, яруу найргийн бүрэн түүвэр 14000 гаруй мөр шүлгийг орчуулах ажилд гурван жилийнхээ амьдралыг зориулсан.

Тэрбээр Данзанравжаагийн яруу найраг, гүн ухаанд гүн бишрэлтэй ханддаг бөгөөд ноён хутагтын яруу найргийг Өрнөд алдаршуулахаар “илгээгдсэн” хойт насны нь шавь хэмээн өөрийгөө үздэг. Тэрбээр одоо XXI зууны монголын залуу яруу найрагчид”-ын номыг орчуулж байна. Цаашид Инжинашийн “Хөх судар” романыг орчуулах төлөвлөгөөтэй байгаа.

Өнөөдөр та бүхэнд Симоны Дэлхийн Яруу найрагчдын XXVI их хурал дээр тавьсан Равжаагийн яруу найргийн тухай сонирхолтой илтгэлийг толилуулж байна.


Дөмөн


Дөмөн дөмөн гишгэдэлт
Хар нүдэн шарга минь
Түмэн агтны дундаас
Дөлөлзөж байдаг л
Төдхөн зантай тэр минь
Түмнийхээ дунд суудаг л
Ааш зангийн сайханд
Эрвэлзэн суудаг л
Дэнж нуурын гургалдай
Дэмий соньхон жиргэнэ
Дэмий хүний үртэй
Даанч юундаа янаглав
Янаг гэгч юу вэ?
Эртний сайхан ерөөл буй
Энэ хол газрын
Энгэрээр нь дөтөлье

Эгээрч санасан хүнтэйгээ
Уулзаад мордох бахтай
Энэ явахад ном буян хэрэгтэй
Эцэс хойтын сүнсэнд Авидын үүдэнд жаргая

GENTLY

With gentle, gentle steps
My creamwhite horse with black eyes
Stays well away from
The mass of geldings.
That one, my bright one,
Just standing amidst the crowd,
Just standing there, alert,
Its temperament so lovely.
The nightingale on the glacial lake
Sings in vain its strange songs.
Why did the child of the man
Love in vain and too much?
What is this thing called love?
It’s a lovely, ancient benediction.
Let us take the short cut by the southern slope
And reach the distant land.
It’s a pleasure to go meet
The one you desire -
You’ll need the riches of Dharma.
Let's enter Abhidharma and enjoy eternity.


Г.Мэнд-Ооёо

Nomads are coming from the Horizon

NOMADS ARE COMING FROM THE HORIZON
by G.Mend-Ooyo

It is said that in time immemorial, when the ice-covered Earth began to melt, first of all a mountain appeared. Later this mountain came to be known as Otgontenger, or “the youngest son of heaven. Now the mountain is one of the most important sacred sites in Mongolia. The vast territory known as the Central Asian plateau, bringing together khangai (forested area), steppe and the great Gobi, is the homeland of the great dinosaurs and early horses that lived many millions years ago. Traces of the first humans were found here. All these testify that poetry did not appear late in the Mongolian motherland. Mongolia is a country with distinctive seasons and a harsh climate --reaching an unbearable hot +40 degrees C in summer yet experiencing frigid snowstorms of -40 degrees C in winter-- and nomadic culture and civilisation. Now towns and permanent settlements have appeared and the nomadic and settled cultures and civilisations exist side by side. A process of differentiation and synthesis of both traditional and modern, globalised culture is taking place.

It is clear that contemporary Mongolian poetry develops along distinctive Mongolian lines but also takes poetic features from the rest of the world. The first Mongolian poet is the people. The song and poetry of the nomadic people are collective creations. The shortest Mongolian verse is the khos uyanga, or the couplet:
Orchlon (Universe)
Gaslan (Sorrow)
The world is summed up in these two words.

There are also the “universal trinities”. For example, here are the three boundless universes:
The sky has no column
The ocean has no cover
The earth has no belt

Interestingly, the Mongolians are able to describe great notions and ideas in short lines of poetry, just like they can fit a huge amount of beef in the small heart's membrane of a cow to take it on a long trip. On the other hand, the epos "150 nasalsan khugshin luu mergen khaan" (Wise dragon king who lived 150 years), the longest Mongolian poem, has 14000 lines. It takes a whole month to recite.

The Mongolians, who have been following a nomadic way of life since ancient times, have very few inherited written literary monuments, but they have a rich oral tradition that has been passed down up to the 20th Century. From the Middle Ages the poetry of classic Mongolian literature has flourished under the influence of Indian, Tibetan, Chinese and Oriental literature. Chinggis Khan and Khubilai Khan gave their decrees in verse. The poems of Tsogt Taij, Injinnash, Danzanravjaa and Gulirans survive as the classical heritage of written poetry. The 20th Century brought a strong creative outburst of Mongolian literature, which combined the influence of Sanskrit, Tibetan and Chinese literatures and the special features of traditional Mongolian poetry.

Mongolian poetry was enriched with new and original colour and style, combining the influence of East and West, through the works of the Western-educated D Natsagdorj, B Rinchen and Ts Damdinsuren in the 1930s, and B Yavuukhulan, M Tsedendorj and N Nyamdorj in the 1960s. Poets such as Sh Surenjav, D Uriankhai, M Shirchinsuren, B Lkhagvasuren, L Dashnyam, T Galsan, P Badarch, D Shagdarsuren, D Nyamaa, D Tsoodol and S Oyun constitute a new chorus of Mongolian poets, and their works express the combined colour and character of the atmosphere of Western poetry and the Oriental tradition of expression and thought.

In my opinion, the high point of Mongolian poetry was the 1980s, and from that time to the beginning of the new century poets such as D Nyamsuren and D Dashbalbar created truly bright, lucid, quiet, melodic and deeply significant lyrics, yet unfortunately today such poets are no longer among us. Many poets such as S Dulam, Ts Chimeddorj, D Turbat, D Tsogt, D Banzragch, L Myagmarsuren and I belong to this period. One of the unique features of our poetry is that it uses the fundamental character of the Mongolian language: its wide capacity for lyric expression.

A group of young poets with their own original voices --including G Ayurzana, L Ulziitugs and Ts Bavuudorj-- has emerged as the continuation of the poetry of the late 20th Century. Young poets like Ts Buyanzaya, Kh Chilaajav, G Badamsambuu, B Ichinkhorloo, Ts Khulan, J Bayarjargal and others belong to the same generation. The poems of Sh Uyanga, J Bold-Erdene and S Battogtokh, whose names must be included in this list though they passed away at a young age, remained with us as a valuable heritage at the end of the 20th Century.

It must be mentioned that, unfortunately, Mongolian poets tend to have a very short lifespan: G Ser-Od, who created wonderful poetry in the 1930s, lived only to the age of 23. Though their creators didn't live to an old age, their works enjoy eternal life. True poetry --free from time, space and social reform-- doesn't loose its nature and isn't influenced by the cycle of life.

At the beginning of the 21st century, as Mongolian poetry is stepping into the flower garden of world poetry, I would describe its characteristics in the following ways:
Mongolian literature presents to mankind a new, striking poetry, with Mongolian nomadic culture and civilization as its special features.
2. Mongolian literature also presents a poetry of the latest trends, in step with the latest trends of world poetry.
3. We, the writers of present-day Mongolia, carry the responsibility to preserve, reveal and proclaim the heritage of our long poetic tradition for humanity so it can occupy its rightful place in the treasure chest of the world's poetry.

In this age, all coming together in brand new forms of poetry with their own, brand new characteristics, ancient Mongolian poetry, 20th century Mongolian poetry and the bright and lucid poetry of the nomadic culture and civilisation are taking their place among the poetry of the world.

To express this in one line:
Nomads are coming from the horizon


2002. Yasi,Romania