Nomadic Lyrics – New Book Published

TRANSLATOR’S PREFACE
Timeless is a very problematic moniker to attach to art, for it bespeaks the somehow otherworldly and the distant. But the world inhabited by G Mend-Oyoo’s poems and narratives can easily fall into the catch of timeless, they are as particles of memory in the modern world, gravid visions in a haze of exhaust fumes.
Mend-Oyoo is perhaps equally timeless, but in a very Mongolian fashion. He is forever taking calls on his cellphone, forever heading this way and that in some vehicle or other; but he thinks like an ancient man, slowly, deliberately and with care, and like a spiritual man, with compassion and with lips of prayer.
All these qualities will be found in the pages that follow. His language is clean and elegant, his ideas contemporary, but his subject matter – that word again – is timeless, oneiric, mythic. The poems are structurally modern, they do not follow necessarily the structure of classical Mongolian litarature, but they talk of family and nature and nomadic life, of horses and airag and landscape, and this is the world in which Mend-Oyoo grew up and became himself.
I have not sought to make these translations literal. Rather I have sought to create a kind of looking-glass, through which Mend-Oyoo’s world is seen perhaps as though beneath the moon or through a haze of heat and dust.

The initial idea for this book, then, came from my dear friend Mend-Oyoo, who asked me to translate a selection of his poems while I was in Ulaanbaatar during August 2006. Although it is I who am listed as the translator, I would like to acknowledge the work done by Peter K Marsh and S Sumiya in translating, respectively, The Legend of the Horse-Head Fiddle and My Gentle Lyric.
Two people deserve special thanks for acting as my living, breathing Mongolian-English dictionary supplements. Mugi Oyoo not only brought me buuz and khushuur on a daily basis, she also consistently placed me and my lexical questions near the top of her to-do list, which, given the Byzantine length and complexity of both her list and my questions, was no mean feat. Tsog Shagdarsüren was always at hand to help explain (in excellent German when necessary) the special nuances of Mongolian and how they could be translated, both semantically and culturally, into English. Tsog was more than a gifted translator, though: he quickly became my friend and his sudden death during the preparation of this book affected me very deeply. I only hope he can see his influence somewhere in these pages.

Simon Wickham-Smith
Seattle WA
February 2nd 2007

НЯМСҮРЭН СУДЛАЛЫГ ЭХЛҮҮЛЬЕ

“СҮМИЙН ШИРЭЭНИЙ ЛАА ШИГ ШҮЛГИЙН МӨРҮҮД ГЭРЭЛТЭХ” НЯМСҮРЭН СУДЛАЛЫГ ЭХЛҮҮЛЬЕ

Монголын утга зохиол эрүүлээр сэргэн идэвхжиж, хөгжил дэвжлийн шинэ нэгэн цаг үед хүрч ирээд байгааг сүүлийн үед болж өнгөрсөн хэд хэдэн үйл явдал, тэмдэглэлт ойн арга хэмжээнүүд илтгэж байна. Дэлхийн яруу найрагчдын 26-р Их хурлыг манай улс амжилттай зохион явуулсан нь Монголын утга зохиол, яруу найргийг дэлхийн тавцанд хүргэхэд томоохон чухал алхам боллоо. Энэ үеэр Их эзэн Чингис хаанд зориулсан яруу найргийн уралдаан болж, бас Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн арга хэмжээний хүрээнд Монгол туургатан зохиолч, яруу найрагчдын Их наадам хийсэн нь олон улсын шинжтэй томоохон үйл явдлууд болсон билээ. Мөн өнгөрсөн оны 11 дүгээр сард их зохиолч Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг дотооддоо төдийгүй гадаадад, тухайлбал БНХАУ-д, бас Японд тодорхой хүрээнд тэмдэглэсэн нь Монголын шинэ үеийн утга зохиолыг, түүний гол төлөөлөгчийг олон улсын тавцанд хүргэн таниулах үйлсэд нэгэн чухал алхам болов.

Жил бүрийн 3 дугаар сарын 21-нд Олон улсын яруу найргийн өдрийг манай оронд тогтмол тэмдэглэдэг болж, энэ үеэр утга зохиол, яруу найргийг өргөн хүрээтэй сурталчлан таниулдаг, судлан шинжилдэг сайхан уламжлал жишиг тогтож байна. Энэ мэтчилэнгээр Б.Ринчен, Ч.Лодойдамба, Р.Чойном, О.Дашбалбарын мэндэлсний ой арга хэмжээ, номын баяр, судлал шинжлэлийн үйл ажил идэвхтэй сэргэн хөгжих сайхан хандлагатай болж байгаа нь нэн талархууштай. Монголын Зохиолчдын Хорооны үйл ажиллагаа дотооддоо олон янзын өгөөжтэй ажил үйлс зохион хэрэгжүүлж, гадаад харилцаагаа идэвхтэй өргөжүүлэн тэлж, олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй болж, “Утга зохиол” сонин, “Цог” сэтгүүл сэргэн тогтмол хэвлэгдэх болсны дээр ҮЧЗХ, Соёл, Яруу найргийн Академи болон “Р.Чойном” сан, “Н.Банзрагч” сан, ГУНУ, “Хүрээ хөвгүүд” зэрэг байгууллага, сан, бүлгэмдэл, урсгалууд ч үйл ажиллагаагаа тогтмолжуулж байна. “Болор цом”, “Мөнгөн цом”, “Утгын чимэг”, “Цагаан уул”, “Алтан дигваранз”, “Хүрэл тулга” зэрэг хүүрнэл зохиол, яруу найргийн наадмууд урьдын адил байнга зохиогдож, уран зохиол, орчуулгын ном олноор хэвлэгдэн гарах болсон зэрэг нь эерэг нааштай үзэгдэл мөн.

Энэ бүхний ээлжит нэгэн жишээ нь Дорнын их шүлэгч, дорнод Монголын дууч гэж хүлээн зөвшөөрөгдөж, Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч гэж цоллуулан мөнхөрсөн Данзангийн Нямсүрэнгийн уран бүтээлд зохиулсан энэхүү эрдэм шинжилгээний хурал болж байна. Энэ удаагийн хурал дээр би юуны өмнө хоёр зүйлийг та бүхний сонорт хүргэх гэсэн юм. Энэ бол Д.Нямсүрэнгийн амьдрал, уран бүтээлийг хамтад нь судлан шинжлэх явдал чухал болохыг хэлэх гэсэн хэрэг юм аа. Өөрөөр хэлбэл нэгдүгээрт түүний уран бүтээлийн судалгаа, хоёрдугаарт түүний амьдрал үйлс, намтрыг нь судлан тодотгох явдал болж байна.

Нэгдэх зорилт нь ойлгомжтой. Аливаа томоохон уран бүтээлчийн бүтээл туурвил бол зөвхөн тэр хүний төдийгүй ард түмний өмч, ард түмний соёлын өв санд орсон байдгийн жишгээр бид түүний уран бүтээлийг анхааран судалж, зохих ёсны байр суурийг нь эзлүүлэн мөнхжүүлэх ёстой. Нямсүрэнгийн яруу найраг гэж чухам юу юм, ямар өвөрмөц онцлог, ямар өөрийн гэсэн дүр төрх байна, Монголын яруу найрагт юу хийв, үзэгдэл болов уу, шинэчлэл болов уу? гэх мэтээр өргөн хүрээтэй онолын болоод практик ач холбогдол бүхий судалгаа хийх ёстой. Хэн нэгэн уран бүтээлч шинэчлэл хийнэ гэдэг үнэндээ ховор зүйл. Миний хувьд Нямсүрэнгийн яруу найргийг Монголын яруу найргийн ертөнцөд үзэгдэл болсон зүйл гэж дүгнэмээр байдаг юм.

Хоёрдахь зорилт нь гэвэл найрагчийн амьдрал, намтрыг судлан тодотгох явдал. Үүнийг би бас тулгам асуудал гэж үзэж байна. Яагаад гэвэл манайд аливаа уран бүтээлчийн энэ талын судалгаа тун бүдэг бүрхэг, дутуу дулим байдаг, эсвэл ерөөсөө хийгдээгүй өнгөрдөг. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам уран бүтээлчийн энэ талын судалгаа нэхэгдэн шаардагддаг атал түүнийг нөхөж хийх боломж бололцоо нэгэнт өнгөрсөн байх нь олонтаа. Өнгөрсөн оны хоёрдугаар хагасаас эхлэн энэ оны эхнийг хүртэл бид Д.Нацагдаржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг нэлээд өргөн тэмдэглэлээ. Гэтэл түүний амьдрал, намтартай нь холбоо бүхий олон зүйл тодорхойгүй болчихсон байгаа нь харамсалтай байна. Энэ мэтээр өөр олон уран бүтээлчдийн намтрын судалгаа дутуу дулимаг байгааг та бүхэнд сануулмаар байна.

Д.Нямсүрэнгийн намтрын судалгааг бид өнөөдөр л сайн хийж авах хэрэгтэй юм. Түүнтэй нэгэн цаг үед амьдарч, түүнтэй учирч, уулзан, найзалж нөхөрлөж явсан үе тэнгийнхэн, анд нөхөд нь, бас амраг хань, үр хүүхэд, ах дүү хамаатан садан нь амьд сэрүүн байгаа энэ цаг үед л та бид амжиж энэ судалгааг хийж, намтрыг нь тодотгон тогтоож авах боломжтой юм. Тэгэхгүй бол цаг хугацаа улиран одох тусам олон юм мартагдана, дурсамж дурдатгал өөрчлөгдөнө, бодит баримт, цаг тооллыг мартаж будилахад хүрнэ. Чингэсээр тавин жил, зуун жилийн дараа бид Нямсүрэнгийн намтрыг эргэн судалья гэхүл даанч хожуудаж оройтох болно оо. Тиймээс тавь, зуун жилийн дараах монгол уншигчдад энэ хүний тухай өнөөдөр бид өөрсдийн мэдэх, таних бүхнээ тэр хэвээр нь хүргэхийн төлөө үүнийг хийх хэрэгтэй билээ.

Түүний намтар, уран бүтээлийн судалгаа нэлээд аятайхан, нэлээд тодорхой, нэлээд сонгодог хэлбэрээр хийгдэх боломжтой гэж би боддог. Учир нь нэгдүгээрт түүний яруу найраг, дээр хэлсэнчлэн Монголын яруу найргийн ертөнцөд нэгэн үзэгдэл болж чадсан гэж давтан хэлмээр байна. Энэ тухайд тал бүрийн их судалгаа, шинжилгээ хийх ёстой. Утга зохиол судлаач, шинжээч нар тогтож судлан, энэ талаар нэлээн тодорхой гаргаж ирэх байх гэж бодож байна. Тиймээс энэ удаад би олон зүйл ярихгүй. Товчхон хэлэхэд Нямсүрэнгийн яруу найргийг судлахад олон зүйлээр судалгаа хийх хангалттай судлагдахуун бий. Нэгдүгээрт шүлгийн хэлбэрийн судалгаа, хоёрдугаарт утгын судалгаа гэхэд л өчнөөн ихийг ярьж болмоор байдаг бөгөөд энэ бүхнийг нэгтгээд үзэхэд л түүний яруу найргийг би Монголын эртний сонгодог яруу найргийн үргэлжлэл, залгамж чанартай гэж боддог.

Тухайлбал, утгын талаас нь гэхэд л орчин үеийн манай яруу найрагт бараг орхигдсон байсан гүн утга, далд буюу ёгт утга гэгч зүйл Нямсүрэнгийн шүлэг найрагт дахин үзэгдэж, эргэж сэргэн орж ирсэн явдал. Дорно дахины яруу найрагт эртнээс голлох байртай явж ирсэн энэ зүйлийг өнгөрсөн зууны хорь, гучаад оны үест шинэ монголын шинэ утга зохиолд өвлөн авч үргэлжлүүлэн хэрэглэх гэж оролдсон С.Буяннэмэх нарын ахмад уран зохиолчид үзэл суртлын хатуу ширүүн шуурганд өртөж, дарагдан тасарснаас хойш төчнөөн хугацаа өнгөрсний дараа ийнхүү Нямсүрэнгийн найраг шүлэгт үзэгдэж эхэлсэн нь маргаангүй үнэн билээ. Жишээлбэл: “Ламын ирэхүйд” гэж ийм нэг шүлэг нь бий:

Бядагч дүүгийн ирснийг асууваас
Лам шувууны улирал гэвэй.
Бяларын модноо суугчийг сонирхвоос
Бодь гөрөөс хэмээвэй.

Болор жүнзэнд,
Хэлгий шувуу орсон үдэш
Бодол мэт ээ.
Болсон цайнд,
Нэгэн өвс хөвөх нь
Бон-Аагийн навч аа...
Энэ шүлгийн нэлээд сэтгэж, ухаж байж, бас шавь нь, дүү нь гэгдэж, найрагчтай ойр дотно явсан олон залуу шүлэгчдийг нь мэдэж байж сая утга санааг нь гадарлах бол уу гэж бодогддог юм. Т.Содномнамжил, Г.Батбаатар гээд даяанчлан бядан явдаг лам шавь дүү нар түүнд байсан гэдэг. Харин Бяларын модноо суугч Бодь гөрөөс бол найрагч өөрөө юм. Нэгэнтээ тэд уулзаж учраад яруу үгсийн тэнгэрлэг үйлийн тухай цэцэн мэргэнийг уралдуулан хэлэлцэж, болор жүнзээр сархад зооглон хэл ээдэртэлээн хөлчин согтоцгоож, яруу найраг хэмээх энэ тэнгэрлэг ариун үйлийг эрхлэгч шүлэгч эрхэмүүдэд л заяасан тэр жаргал цэнгэлийг эдлэн суусан нь хожим нь бодол зүүдэн мэт санагдах ажээ. Өдгөө аягатай цайгаа оочлон, өнгөрсөн тэр гэгээн учралыг эргэж санан, нэхэн дурсаж суухуй цайнд нэгэн өвс хөвж үзэгдэх нь үл ухагдам нууцлаг Бон-Аагийн навч байх авай...

Бүр 1983 онд бичсэн “10 дугаар сард” гэдэг өөр нэг шүлэг байна:

Түүнийг бид эрэгт хайгаад олсонгүй,
Хаанаас ч олсонгүй.
Алсад гялбаа л цахиж байсан.
Төмөр замын модон гүүрэн дээр зогсох
Өндөр цагаан сар л харин
Торгоноос торгон нэгэ өмсгөл л
Аравдугаар сарын лянхуа навчистай цугтаа,
Гэрэлт сонын сүрэгтэй цугтаа
Гэгээн голын гүвэлзээгээр
Гэнэт алтан завь болоод одсон гэвэй...
Энэ мэтчилэнгээр Нямсүрэнгийн шүлэг найрагт нарийвчилсан, гүнзгий ажиглалт судалгаа үгүйлэгдэж байна. Ер нь бодоод байхад Нямсүрэн бол жинхэнэ яруу найраг хэмээх энэ хүн төрөлхтний оюуны тэнгэрлэг ариун үйлийг жинхэнэ сонгодог утгаар нь, жинхэнэ дорно дахины уламжлал заншлаар нь, жинхэнэ яруу найрагч хүний зүрх сэтгэлээр, өөр эсэн бусныг үл анзааран, өөр эсэн бусанд үл сатааран, насан турхруу үнэнч явж, үйлдэн бүтээсээр тэнгэрт хальсан, яах аргагүй тэнгэрлэг нэгэн шүлэгч байсан авай. Одоо цагт ийм хүн, ийм найрагч нэн ховорджээ. Энэ бол цагийн жам ч юм, бас авьяас, хөдөлмөрийн хосолсон үр шим ч ингэж бусдаас ялгаран цолгорон гарч ирсэн хэрэг мөн буй заа.

Тэгвэл түүний намтрын талаас судлууштай зүйл бас бий ажээ. Их утга зохиолын, түүний дотор яруу найргийн ертөнц дэх бичгийн хүмүүсийн үерхэл нөхөрлөл Нямсүрэнгээс хол хөндий байгаагүйг бид гаргаж ирж судлах ёстой. Александр Пушкин болоод түүний найз нөхдийн үерхэл нөхөрлөлийн тухай, Иван Бунин тэргүүт өрнөдөд дүрвэн гарсан Оросын мөнгөн үеийн яруу найргийн төлөөлөгчдийн хүний нутагт үерхэж нөхөрлөж явсан тухай, Лев Толстой, Антон Чехов хоёрын тухай, Марина Цветаева болоод Анна Ахматова нарын тухай, дал наяад оны орос-зөвлөлтийн яруу найрагт цахиур хагалж явсан Евгений Евтушенко, Белла Ахмадуллина, Булат Окуджава, Роберт Рождественский... нарын үерхэл нөхөрлөлийн тухай, германы их найрагч Хенрих Хайне, Фридрих Шиллер хоёрын тухай, эсвэл одоогоос мянга хол илүү жилийн тэртээх эрт дээр үеийн дорнын их шүлэгч Ли Бай, Дү Фү, түүнчлэн Ван Вэй, Мэн Хаорань, Бай Зюй И нарын үерхэл нөхөрлөлийн тухай бид бахархан бахдан сонирхдог билээ. Ер нь дэлхийн утга зохиолын түүхэнд их бичгийн хүмүүсийн үерхэл нөхөрлөлийн тухай судалгаа нэлээд гол чухал, сонин сайхан сэдэв болж байдаг.

Д.Нямсүрэн ч энэ талаар судалгааны бэлээхэн сэдэв юм. Дарьгангын гурав буюу “Монгол найргийн гурвал” гэж ч нэрлэж болохоор Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо гурвын хүж барилдсан ахан дүүсийн үерхэл нөхөрлөл, нэг нутгаас мэндэлсэн уран бүтээлийн гурван цул их авьяасын үерхэл нөхөрлөлийн тухай судалгаа сонин сайхан байх нь дамжиггүй төдийгүй одоо л үүнийг амжиж хийх ёстой зүйл яах аргагүй мөн бөлгөө. Олон жилийн дараа энэ үерхэл нөхөрлөл улам их үнэ цэнд орж, сонирхож сураглах гэхэд үзэх юм олдохгүй байх ахул хэрхэх билээ? Ийм л учраас бидний өмнө хийх юм их байна, энэ бол бидний сайн дурын хэрэг төдий зүйл биш, харин үүрэг хариуцлага мөн.

Өвлийн гол усныхаа эгшиглэн цагаан дунг сонсмуй...

хэмээн хөгжмийн аялгуу мэт уянгалан эхэлдэг нэргүй нэгэн шүлэгт нь ийм хэдэн шад мөр байх юм:

Гурвуулаа байлаа гэж Мэнд-Ооёо, Нямсүрэн хоёр дуулмуй.
Гурван марал од тэнгэрт зэрэгцэн оршихын бэлгэдэл юу вэ?
Гүйгээд очмоор Наран-Булгийн жаахан Хандмаа минь дээ,
“Гүнгийн зуугийн гэгээний алтан сургаалийг” би лзохиосон юм шүү дээ,
Гүйцээгээгүй орхисон учраас Дашбалбар дүү минь
алга болсон юм даа...

гэж бичсэн нь ийм л тэнгэрлэг гэгээн утга учиртай байгаа буй заа.

Түүнийг амьдад нь урам хайрлаж магтаал, урамшууллын үгээ харамгүй хийгээд жинтэй хэлсэн цөөн хүний нэг бол мөнөөх Дарьгангын гурвалын нэгэн болох О.Дашбарбар агсан болой. “Сэтгэлийн байгаль буюу Данзангийн Нямсүрэн” хэмээх томоохон хөрөг нийтлэлдээ тэрбээр түүнийг олон талаас нээн гаргаж ирсэн билээ. Тэр нийтлэлд Нямсрэнгийн дүр төрх, ааш аягийн тухай ингэж бичжээ: “Тэр ер нь олигтойхон ч ярьж чаддаггүй билээ. Ажаад байхад бичиж чаддаг улс ярьж чаддаггүй, ярьж чаддаг нь бичиж чаддаггүй юм шиг санагдана. Амаараа гайхалтай сайхан бэлэн цэцэн үг урсгадаг ч, олигтой шүлэггүй хэрнээ олон түмэнд ихэд хүндлэгдсэн хүн бий. Ер бусын шүлэг бичдэг ч, юу ч ярьж чаддаггүй учраас хэн ч тоодоггүй хүмүүс бий. Миний мэдэхээс их Б.Явуухулан, эдүгээ цагийн шилдэг шүлэгч Д.Нямсүрэн хоёр түг таг гээд олигтой ярьдаггүй, хэрэг болгож уулзахаар очсон хүнд бол их санасан газар есөн шөнө хоосон гэдэг шиг бүлгээ...” Тийм ээ, дорно дахины эртний мэргэн сургаалд нээрээ л “Ярьж чаддаг хүн хийж чаддаггүй, хийж чаддаг хүн ярьж чаддаггүй” гэсэн байдаг нь чухам ийм л үнэн буюу.

Одоо Нямсүрэнгийн шүлэг найргийн агуулгын талтай холбоотой хэдэн зүйл хэлье. Гунаажавын Аюурзана нэгэнтээ “Философийн шүлгүүд” гэдэг нэр томьёог монголын яруу найрагт оруулж ирсэн билээ. Энэ бол тун чухал асуудал. Яруу найргийг утга агуулгын хувьд ерөнхийд нь ахуйн шүлэг, философийн шүлэг гэсэн үндсэн хоёл зүйлд хуваан авч үзэж болно.

Тэгвэл Нямсүрэнгийн уран бүтээлд ахуйн утгатай шүлэг ч бий, философийн буюу гүн ухааны утгатай шүлэг ч олон бий. “Амитаба”, “Үзэсгэлэнт чанар”, “Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд”, “Үргэлж мөнх, үргэлж залуу өдрийг үзье”, “Дөрвөн цаг”, “Амирлангуйн сүүдэр”, “Үйлийн үр”, “Арван хоёр үзэмж”, “Би цас болно” гэх зэрэг олон шүлэг болоод өвсний тухай бичсэн нэргүй дөрвөн мөрт шүлгүүд нь энэ төрөлд хамаарах ажээ. Тухайлбал түүний “Цаглашгүй” гэдэг шүлэг байна. Энэ бол философийн шүлгийн шилдэг жишээ мөн. Найман бадаг бүхүй энэ шүлгийг үзэхэд “Өвсөн овоохойн өвгөн” гэгдсэн Японы алдарт шүлэгч Мацуо Басёгийн гайхамшигт хайкунууд, мөн “Өвсөн гэрийн гунигт дууч” Нангиадын их шүлэгч Дү Фүгийн эмгэнэлт уянгууд, Түвдийн далай лам Цаньянжамцын янагийн дууллууд, ноён хутагт Данзанравжаагийн “Үлэмжийн чанар”, Өвөрлөгчийн их зохиолч Инжиннашийн гүн ухааны цэцэн цэлмэг шүлэг найргуудтай агаар нэгэн болох нь мэдэгддэг юм аа.


ЦАГЛАШГҮЙ

Үзэсгэлэнт галбарвасанд Галбингын янаглан эгшиглэх цаглашгүй
Үзүүрсгэн дээлийн дотоод хормой шүүдэрт норох цаглашгүй
Үзэм болоод чавганы исмэлийг амсахын зуур согтох цаглашгүй
Үүлэн сүүдэр дайраад өнгөрөхийн завсар хасын үзэгдэх цаглашгүй...
гэж эхэлсэн энэ шүлэг цаашлах тусам гүн ухааны гүн сэтгэлэг, гүн мэдрэмжээр улам баяжин төгөлдөржиж байна. Энд уг шүлгийг бүтнээр нь дурдах нь илүүц биз. Харин өөрт төрсөн нэгэн сэтгэгдлийг жишээлэн хэлье:

Марал мичид гудайх шөнийн тэнгэрээд бөртэ чоно улих цаглашгүй
Манхайн цайх үүрийн улаан туяанд Манжуурын толгод
ногоорох цаглашгүй
Гоо марал тэнгисээс ирж Дэлүүн болдогт хужирлах цаглашгүй
Долоон зуун жил туж солонго татах Бурхан-халдун уул цаглашгүй...
гэж дуулсан шад мөрүүдээрээ л гэхэд энэ шүлэг өнгөрсөн онд болсон Дэлхийн яруу найрагчдын Их хурлын үеэр зохиогдсон Чингис хааны тухай шүлгийн уралдаанд магнайлан давхих байсан бус уу гэж бодогдном. Энэ мөрүүдэд Хөх монголын мандсан төрийн үүх түүх буй аснаараа бүр үлгэр домгийн балар эрт цаг үеэс эхлэн сонсдож, бидний өвөг дээдсийн үүдэн мэндэлж, нүүж суун ирсэн тэр л уудам их Хээр талын гайхамшигт симфони дуулал мэт дуурьсан эгшиглэсээр, бас түүнээс хойших өчнөөн он жилүүдийн буурал цаг хугацааг нэвтлэн та бидний өлгий болсон Бурхан-халдун хэмээх их Хэнтийн уулс цадиг хайлах мэт туж солонгорон гэрэлтсээр буйг Нямсүрэнгээс өөр хэн олж харав аа?

Философийн шүлгийн тухай цаглашгүй ойлголтод дөрөөлөн улам цаашлая. Их найрагчийн дотнын анд, яруу найрагч Ж.Нэргүй нэгэнтээ бас түүний уран бүтээлийг бүхэлд нь “Өвсний философи” хэмээн томьёолсон билээ. Тийм ээ, Нямсрэнгийн уран бүтээлийг “Өвсний философи” болохыг нь олж харж, оноон нэрлэсэн Нэргүй найрагчид гүн талархал илэрхийлье. Чухам энэ л нэр алдраар Нямсүрэн Монголын яруу найрагт, магадгүй нийт Дорно дахины яруу найргийн ертөнцөд байр сууриа эзлэн мөнхрөх буй заа. Тийм ээ, тэр бол яах аргагүй ”Өвсний философич” байжээ.

Түүнийг сэрүүн тунгалаг байхад нь сэтгүүч Ш.Сүхбаатарын 2002 онд хийсэн нэгэн ярилцлагад Нямсрэн өгүүлэхдээ: “-Миний шүлгэнд өвс, шувуу хоёр их. Тэр хоёр бол шүлгийг дэглэж онгод оруулдаг. Энэ бол шүлгийн нууц. Би өвсийг бөөгийн дуудлага шиг дуудаж шүлгээ бичдэг. Гэхдээ өвсийг яаж амьдруулахаас болдог юм. Унасан хөх өвсийг бодоод бичдэг. Тэгээд нэг юм бүтдэг. Хамгийн гол нь их ажиглалт. Байгаль бол өнгө зураг маяг” гэж хариулсан байдаг. Үүнээс үзвэл тэрбээр бас байгалийн үзэмжийн дууч бөгөөд энэ талаараа Нямсүрэн найрагч, VIII зууны нангиадын их шүлэгч Ван Вэй, дундад зууны үеийн Японы их хайкуч Ёса Бусон, хорьдугаар зууны Оросын алтан гургалдай Сергей Есенин нартай зиндаа зэрэгцэж очно оо.

Нямсүрэнгийн уран бүтээлийг үзэхэд өвсний тухай, өвс дэрс, зүлэг ногооны тухай хэлсэн дуулсан шүлэг, шад мөрүүд өчнөөн олон бий. Тэр бүгд нэгэн сонирхолтой бөгөөд шавхагдашгүй судлагдахуун мөн. Энд би нэгэн шүлгээс нь иш татья. Яруу найрагч Н.Лутбаярт зориулсан “Өвс сулрахад” гэсэн нэртэй шүлгийн сүүлчийн хоёр шад нь:

Бүлэг цагаан дэрсний гэрэл дор би сууж
Бөн бөн будан залгилж дүүгээн хүлээмү...
гэж бий. Энэ гайхамшигт шад мөрүүдээс олон юм сэтгэлд үзэгдэж, сэтгэлийн толинд ургаж, зөндөө ихийг, бүр цаглашгүй ихийг бодогдуулна. Өнгөц харахад шүлэгчийн ахуйг л илтгэх мэт. Бүр тодруулвал үдэш шөнөөр хээр гадаа, бүлэг цагаан дэрсний дор суугаад дүү нараа хүлээдэг дээ гэсэн өөрийнхөө дүр байдлыг л өгүүлэн хүүрнэх мэт. Их хотод шигдэж шингэлгүй, эх орныхоо зах хязгаар нутагт насаа элээн, найраг шүлгээ тэрлэн суусан тэрбээр чухам ингэж л агуу гайхамшигт шүлэг найргуудаа бөн бөн будан залгилан байж, амтат сархад нэрэх мэт тэрлэн бичиж, бас хот суурин газар суудалтай олон дүү нараа ирэхийг хүлээн, харуулдан суудаг байсан буй заа. Тэгвэл энэ шүлэг бас өөр хувилбартай. Дөрвөн мөр болгож бичсэн тэр хувилбарыг нь одоо үзье:

Бөлөг цагаан дэрсний
Гэрэл дор сууж
Бөн бөн нулимсаа унаган
Дүүгээн хүлээмү...

Шүлэгч яагаад ингэж бичих болов оо? Бөн бөн урсах нулимсаа унаган... хэмээж бас л өөрийн буй ахуйг дүрслэн илэрхийлсэн мэт боловч үнэндээ тийм биш юм. Яагаад тэрээр уйлах болов, юу бөн бөн нулимсаа унагахад хүргэв? гэдгийг бид энэ шүлгээс олж, ойлгож, гаргаж ирэх ёстой. Бодоцгооё. Урьд өмнө нь Бөн бөн будан залгилан дүүгээн хүлээдэг байжээ. Цаг улиран одох тусам, магадгүй хүсч мөрөөсч, найдан хүлээсэн дүү нар нь, сэтгэл нэгт анд нөхөд нь сураггүй, ажиггүй, ирэхгүй болохоор хязгаар нутагт ганцаардсан найрагч хүний, бас эр хүний ховорхон нулимс унагаж, түүнээ бөн бөн залгилж суусан бус уу. Энэ бол зөвхөн сэтгэлийн их хайлантай яруу найрагч хүний л дүр төрх, ааш аяг мөн билээ.

Үүнээс ургуулан ихийг өгүүлж болно. Ганцаардал бол үнэхээр аливаа яруу найрагчийн сэтгэлийн ахуй, нийтлэг дүр төрх юм. Ийм жишээ олныг хэлж болно.

Белеет парус одинокий
В тумане моря голубой...

гэж эхэлдэг М.Ю.Лермонтовын алдарт шүлэг бий.

Хөх далайн манан думд
Хөлгийн дарвуул ганцаар цайрна...

гэсэн энэ мөрүүд ганцаардлын тухай өгүүлдэг. Тэгвэл агуу их А.С.Пушкины гайхамшигт шүлэг бий:

Я помню чудное мгновенье,
Перед мной явилась Ты,
Как мимолётное виденье,
Как гений чистой красоты...

гэсэн энэ шүлэг ч бас ганцаардал, ганихрал, хүсэл мөрөөдөл, дурсамж дурьдатгалаар бялхам билээ. Ийм олон олон жишээ татаж болох боловч Оросын сонгодог яруу найргийн хоёрхон жишээгээр хязгаарласу. Энэ дашрамд хэлэхэд бид Орос-зөвлөлтийн агуу их утга зохиолоос хөндийрөх ёсгүй гэж боддогоо та бүхэнд хүргэмээр байна. Монголын шинэ үеийн утга зохиол өдий зэрэгт хүрэхдээ энэ л агуу их утга зохиолын ертөнц дундуур туулж ирсэн билээ.

1998 оны 1 дүгээр сарын 28-ны өдөр Нямсүрэн найрагчийн бичсэн “Болор цомын дараах дууль” гэдэг нэг яруу сайхан шүлэг байх юм. Энэ шүлэгт:

Хаа нэгтээ навчис унах, ус дуслах,
Хананд өлгөөтэй цаганд зүрх минь цохих,..

гэсэн мөрүүд бий. Хүмүн бид тэр болгон зүрхнийхээ цохилтыг мэдэрдэггүй. Тийм ч болохоор цаг хугацаа урсан одож, тэр хэмээр хүмүний амьдрал аж төрөл үргэлжлэн улирч, ертөнцийн жамыг гэтлэн туулан яваагаа тэр бүрий мэдэрдэггүй ажээ. Тэгвэл энэ шүлгийн мөрүүдээс цагийн хэмээр зүрх цохилж байдгийг ухаарч, нэгийг санах шиг болж байна. Цааш нь:

Гүнгэрвааны өмнөх алтан зул бадамлахын цаг дор
Гүмүда цэцэг цоморлигоо сарны туяанд задалдаг.
Гөрөөс буухирах баруун голын бургас
Гүн нойронд минь сэрвэлзэн байгаа нь харагддаг.

Цаг хугацааг хүмүнээс хэсэглэн авсан
Цагаан дэрсний хажуугаар явахад
Сүмийн ширээний лаа шиг шүлгийн мөрүүд гэрэлтэж
Чоно болоод амьтад түүгээр гүйлдэх нь үзэгддэг...

Сүмийн ширээний лаа шиг шүлгийн мөрүүд гэрэлтэнэ... Яаж ингэж гярхай ажиглаж, яаж ингэж энгүй гайхалтай сэтгэж, бодож олж, бичиж чадна вэ? Энэ бол агуу их авьяасын илрэл, билиг танхай онгодын хур, нөр их оюуны хөдөлмөрийн үр шим буй заа. Тэр жилийн Болор цомд Нямсүрэн найрагч ирсэн шиг санагдана. Бас богинохон дөрвөн мөрт шүлэг уншчихаад зааж өгсөн шүлэгнээс нь өөр шүлэг уншлаа гэж Балбарт зэмлүүлсэн тухай нь сонин хэвлэлд гарч байсан шиг санагдана. Би андуурч байж мэднэ. Гэхдээ л ийм сайхан шүлэг яагаад Болор цомын наадам дээр сонсогддоггүй байв аа? Түүнийг зохиогч энэ эгэл боргилын туйл, энгүүн номхоны үлгэр, Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч яагаад Болор цом дээр шүлгээ уншдаггүй байв аа? Яагаад Мэнд-Ооёо, Аюурзана, Өлзийтөгс, Бадамсамбуу нар Болор цомд ордоггүй юм бэ? Ингээд бодохлоор л, та бид жаахан ч гэсэн шударга, жаахан гэсэн жинхэнэ үнэнээрээ байх юмсан даа. “Шөнийн симфони” хэмээх өөр нэгэн шүлэгтээ:

Улаан хэлтгий сар баруун дээр гарахад муу хэрэг бүхэн мандаад
Улаанбаатарт “Болор цом” надгүйгээр болоод өнгөрдөг...

гэж бичиж суухдаа тэрбээр юу бодож, яасан их сэтгэл хөдөлж, гадагшаагаан биш, дотогшоогоон тэсэрч суусан бол доо? гэж бодогддог юм. Улсын наадам эхлэхэд уясан морьд тогтож ядан дүүхэлзэж, хүчит бөхчүүд дээлэндээ багтаж ядан ханхалзаж байдагсан биш бил үү? Нямсүрэн найрагч тэднээс юугаараан өөр байсан гэж? Харин тэр их оргилуун бадрангуй сэтгэл, огшиж ирсэн цээжний их хүсэл тэмүүллийг ямархан их хүчээр дарж номхотгож суусан бол доо? гэж бодохоос өнөө би түүнээс өршөөл хүлцэл эрэн наманчилмаар байна аа.

Би Нямсүрэн найрагчтай танил байгаагүй. Уулзаж учирч ч яваагүй. Харин “Болор цом”-ын наадам дээр шүлгээ уншиж байхыг нь харж, сонин сэтгүүл дээр шүлгүүд нь гарч, ганц нэг ярилцлага нь нийтлэгдсэн байхыг олзуурхан уншиж, хадгалж явсан л төдий. Бас ерээд оны дунд үеэс түүний шүлэг найргийг бусдынхаас нэг л өөр юм байна гэж ойлгон харж, олж уншихыг хичээж, битүүхэн эрэлхийлж явах болсон билээ. Би бол яруу найрагч биш, харин судлаач хүн, бичгийн хүн. Заримдаа үзэж харсан зүйл, сэтгэлд төрсөн бодол санаагаа цаасан дээр буулгаж, тэмдэглэлийн дэвтэртээ хавсарган хадгалдаг юм. Тэр ч ёсоороо Нямсүрэн найрагчид зориулж хоёр шүлэг бичиж, дэвтэртээ хадсан байх юм. 1996 оны зун гадаадын судлаачтай хамт Монгол орноороо нар зөв тойрон аялахдаа нэгэнтээ Дорнод аймгийн нутагт байдаг Хэрлэн барс хотын туурийг үзээд үдэш шөнөөр буцаж явахдаа санаанд орж тэрлэсэн нэгэн шүлгээрээ энэхүү илтгэлээ төгсгөе:

Д.Нямсүрэнд зориулму.

Тэргэл улаан сар
Талын дээгүүр хөөрөвэй.
Түүний дор Баянтүмэн
Түнэрэн бараантан хоцровой.
Шөнө хугаслан давхихуй
Шүлэг нойрыг үргээж
Элчилгүй их тал
Эцэсгүй мэт үргэлжилнэ.
Эртний хотын туурь
Хэрлэн Барсын цамхаг
Цагийн жамыг үзүүлэн
Харанхуйн думд сүглийх нь
Цадиг хайлах шиг,
Зүүдийн ертөнц өө.
Цамхагийн орой дээгүүр
Цагийн манан хургаж
Буурал түүхийн салхи
Хуугин үлээх шиг ээ.
Цаанаа л нэг гэгэлгэн аяз
Сэтгэл сэмэртэл хайлах нь
Цочин зогтусан бодохул
Чихэнд хоногшсон,
Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч
Нямсүрэнгийн шүлэг ээ!..

Тэрбээр Монгол найргийн тэнгэр дэх орчин үеийн сонгодог шүлэгчийн зиндаанд хэлцэгдэх хувьтай нэгэн мөнөөсөө мөн болой. Нямсүрэн судлал өргөжин хөгжих болтугай!




Хэлбичгийн ухааны доктор/Ph.D/ Я.Ганбаатар,
2007 оны 4 дүгээр сарын 7-ны өдөр.

ОНГОН

ОНГОН
(Nostalgia)

Нэг.

Зэрэглээ яг л өдийд усан цэнхэртдэгсэн, манай нутагт. Хаврын усан цэнхэр зэрэглээ татаад ирэхээр хүн болоод адгуусны дотор өөрийн эрхгүй ямархан нэг гүйдэл оршчихдог байх. Хүлэг морь хаврын нялх ногооны униар татаж, цэнхэр зэрэглээ босохын үесэд л нутгаа тэмцэн гүйдэг хэмээнэ. Хүний үр ч ялгаагүй. Багын нэгэн явдал санагдчихлаа.Онгон сумын бага сургуулийн дотуур байрны хүүхдүүд хичээл тараад Шар бүрдийн “гөлөөн” хэмээх манханд авирч гараад элсний налуу руу гулсаж тоглодогсон. Нэг өдөр ээжийнхээ оёж өгсөн цагаан ямбуун цамцаа элсэнд даруулчихаад олсонгүй. Найз нартайгаа хавийн элсийг ухаж самраад цөхрөнгөө барах үес гэрээ санах өвчин минь сэдэрчихэв. Гүйхээр шийдлээ. Сумын төвийн урд дээрх Шувуун овоот дээр гараад гэрийн бараа туруу юу ч эс үзэгдэх мэнэрсэн их тал руу ширтээд дотроо онгойтол уйлав.
Эргэн тойрон усан цэнхэр зэрэглээ. Зэрэглээ нэг намсан, нэг өндөрсөн хот балгад маань ч эс танигдаж, суудал солбиод илбэ жилбийн орчлон гэдэг л ийм байдаг болов уу гэлтэй. Таньдагаас хоёр алтан хараацай л энүүхэнд юу нэгний эрэх мэт, өмнүүр хойгуур ээрүүлдэнэ. Бодвол мөнхийн усаа л хайж яваа байх. Алтан хараацай мөнхийн ус олоод хүнд өгөх гээд амандаа балгаж явсан юм гэнэлэй. Гайт хар хэрээ цочоогоод зээргэнэ дээр мөнхийн ус асгачихаж. Зээргэнэ мөнх ногоон болж, хүн мөнх бус болжээ. Аав минь энэ домгийг ярьж өгсөн сөн. Их ном сураад мундаг эрдэмтэй хүн болж алтан хараацайн хэлийг сурна. Тэгээд мөнхийн усыг олоод аав ээждээ өгнө… Домгоос ургасан бодлоосоо ичих шиг болж, би чинь эрдэм ном сурч байгаа хүн шүү хэмээн өөртөө сануулаад сумын төв рүү эргэв. Ард морин төвөргөөн сонсогдох шиг болоход эргэн харвал мөнөөх зэрэглээн хот балгад дундаас хөтөлгөө морьтой хүн айсуй. Аав минь намайг авахаар ирж яваа нь тэр санж. Ингэж би гүйж яваа хүлэг морины зовлон, хүнийг ээрүүлдэн нисч буй алтан хараацайн шаналанг мэдэрсэн юм.
Тал нутгийн хаврын зэрэглээ хүмүүний сэтгэлийн амгаланг өөрийн эрхгүй сэмэлнэ. Ингэ ботго буйлах, үнээ тугал мөөрөх, адуу үүрсэх, унага янцгаах… ямархан нэг уян зөөлөн эгшиг зүрх сэтгэлийг амар заяа эс үзүүлэн, уярах хийгээд гуниглах, санаашрах хийгээд мөрөөдөхийн хязгааргүйд төөрүүлдэг байх. Талын хүний хөнгөн гунигтай мөрөөдлийг, хаврын цэнхэр зэрэглээтэй цуг цээжиндээ тээж хүн хүлэг болж дээ, хөөрхий.
Адгуус амьтан битгий хэл, уул ус ч ахан дүүс, амраг садны холбоотой. Бие бие рүүгээ тэмүүлэн таталцах нь ч байгалийн жам ажээ. Дөхмийн бор овоо гэж талд сүндэрлэх майхан цэнхэр уул бий. Аав тэр уулыг Алтан – Овооны дүү юм гэнэлэй гэдэгсэн. Нээрээ ч Алтан-Овоотой адилхан. Ахдаа золгохоор явж байхад нь их цэрэг хөндөлсөн эндээ үлдсэн юм гэнэлэй гэж ах бид хоёрт аав хэлээд “ахан дүүсийн ёс уул усанд ч буй” хэмээн сануулсан юм. Өнгөрсөн хавар мөн л өдийд дөө. Гурван бор манханы өвөрт муу ахыгаа нутаглуулчихаад Онгон элсний алтан бумба шиг олон шаргал бөөрөг, тэртээх зэрэглээнд сүүмэлзэх манан хөөрөг шиг талын таван уул, хурдны морь унаж өссөн Сүжийн хөндийг нулимс цийлэлзсэн нүдэндээ удтал хараачлаад мөнөөх аавын домгийн учгийг хэзээ хойно нэхэн тайлж билээ.
Он цагийн хүрдэн тойрог дотор үхэн төрж, үүдэж мөхөх нь хүмүүний ёс бөлгөө. Аав минь, ээж минь, ах минь алга. Нутгийн минь үлгэр домгоос бүтсэн өвгөд эмгэд ч алга. Ер олон юм алга болжээ. Тэдэнтэй цуг өөрийг минь бүрэлдүүлж байсан нэг хэсэг ч өмрөн алга болсон ажээ. Хүмүүн зөвхөн өөрөөсөө бус өрөөл бусдаас бүрэлдэн оршиж байдгийгаа анзаардаггүй билээ. Ирж буцдаг хүмүүний хорвоод мөнхийн усыг хүртэхийн тавиланг иртэл ертөнцийн жам ёстой эвлэрэн суухаас өөр яалтай. Одоо энд намайг хүлээх нэг ч хүн үгүй болов хэмээн бор манханыхаа орой дээр хамаг гунигаа нулимсаараа угааж тайтгараад боссон сон. Би эндүүрчээ. Нутаг ус бол хүүгээ хүлээхийн гүн ухаан юм. Хүмүүний үр нутгаа тэмцэх нь мөнхийн оршихуйн зөн билиг ажгуу. Нутгийн минь үнэртэй торгон салхин шүлэг нойрын дунд магнай илбэх ээжийн гар мэт санагдаж зүүдэн бие Онгон нутагтаа одмуу.

Хоёр.

ХҮЛЭГ МОРЬ ГАНИХАРЧ
НУТГАА ТЭМЦЭХ ЦАГ ДОР ...

Өвсөн толгойд цан цэцэглэх өвлийн өдрүүд одлоо ...
Өдөн дэрнээс өндийн дорнын тэнгэрийг дурандлаа
Өдийд талын зэргэлээ гүйж, зэргэлээнд хүлэг гүйж яваа!

Соргүй болсон хээрийн өвс соосойж мухайж үзэгдээд
Саргүй шөнө царцсан газраар малын чийр шажигнаж
Сүргүй хэдэн хайлаас навч зүүдэлж байгаа!

Сөөг гурван дэрстэй хөтлийг хөндлөн тэгнэж
Хөөгтатсан алс руу нүүдэл хөтөлж явна гэж
Чийг цонхоор үнэрлээд шөнөжин зүүдэлж хонолоо!

Он жилүүд одох бүрий шуугиант хотдоо идээшив чиг
Орь ганцаар ирсэн би олуул долуул болсон чиг
Онгод найргийн чуулганд одтой, адтай яваа чиг

Эхэн хаврын урь цонхоор шургах төдийхөнд
Ээжийг тавьсан энгэрийн эрээн бут хөдлөх шиг
Элгэн тус газрынэртний хөндүүр сэдэрвэй

Ороон хотын амьдралд хөл тэнцэж босоод
Онгоцхөсгийгхөлөглөж дэлхийн нүүдлийг гүйцсэн чиг
Оорцог толгодын дундах отгийнхоо нүдлийг гүйцсэнгүй!

Дэлхийн нөгөө бөөрөнд дэвээд хүрэх цаг дор
Дээвэрт харшийн дээгүүрх утсан торон дотор
Дэргэд байгаа нутагтаа дэгдээд очихын чөлөөгүй ээ!

Хөөрхий муусайн нүүдэлчид хайрга шороогоор шилбүүрдүүлж
Хөсөг тэрэгний нь дугуй уруудаж өнхөрдөг хаварт нь
Хөлөг онгоц шиг ордондоо хөлгүй найрлаад завгүй ээ!

Элгэн тараг дэлгэрдэг энхжин бумбын улиралд нь
Элсэн дээр нь тарваадахаар эрээн майхантай очдог нь
Эдүү цагийн хотынхны энгийн араншин мөнөө!

Хүлэг морь ганихарч,нутгаа тэмцэх цаг дор
Хөх зэрэглээхөндий уруудаж талруу зулрах цаг дор
Хүний үр л харин эрх чөлөөндөө чөдөрлөгдмүй



Гурав.
Шар бүрдэндээ очихоороо би ямархан нэг юмаа гээчихсэн хүн шиг Онгон элснийхээ манхан сэрвээ, эрэг гангын судаг даган тонгойн алхдаг зантай. Лав л багын хаясан цамцаа хайгаагүй. Улаан эрэг орчмоор алхахад эртний хүмүүсийн ирлэж хийсэн чулуун гилбэрээс авахуулаад тээрэм, нүдүүр, араатан гөрөөс, арслан заантай үзэлцэхдээ барьдаг чулуун муна өдий төдийг олдогсон. Тэр хавьд хуучин шинэ чулуун зэвсгийн үеийн томоохон дарханы газар байсан бололтой юм билээ. Тэгээд ч би Шар бүрдэндээ эртний хүмүүсийн чулуун гаререй байгуулах мөрөөдөл цээжиндээ асааж хэдэн жил давхисан юм. Гэгээн мөрөөдөл маань зах зээлийн шуурганд тас ороолгуулаад одсон ч хэзээ нэгэн цагт хэн нэгэн аавын хүү миний хүслийг гүйцээх л болно.
Жараад онд Н. Сэр-Оджав гуайн ахалсан археологчид Шар бүрдийн орчмоос чулуун зэвсгийн үеийн загас хэлбэртэй маш уран хийцтэй тариа цайруулагч олсон нь одоо түүхийн музейн ховор үзмэрийн нэг билээ. Уржнан чулууны хаан Г. Гонгоржав гуайдаа би тэр газраа зааж өгсөн юм. Өвгөн ганзага хоосонгүй буцаж ирсэн байна лэй. Ерөн зургаан онд манай “Сувдан сондор” аялалынхан Шар бүрдэнд өнжүүт хонуут амсхийн саатахдаа нэрт археологич Д. Наваан гуайгаараа удирдуулан зуугаадхан ам дөрвөлжин талбайд нэг мөч хиртэй ил хайгуул хийсэн чинь зуу гаруй чулуун зэвсэг олж билээ.
Онгоны элс бол ган зуд, гал усны аюулгүй диваажин гэлтэй орон. Хайлаас бургас нь халдсан хүнд халгаатай гэлцэнэ. Байшинтын дивизийн түлээнд Онгон таван булгийн хайлаасыг хөрөөдөн түлж, лусын хорлол хийгээд мянга мянган аавын хүүг хижиг өвчинөөр булшилсан гэдэг. Харин манай нутгийн нэг өвгөн ганц мод сэтэрлэн үлдээж тэр нь үржээд хайлаасан шугуй нь одоо шувуудаа чуулаагаад шуугиж байна.
Манай нутгийнхан тэнгэрийн сум хэмээх хүрэл гилбэрийг ихэд эрхэмлэн хүүхдийн өлгий орныхоо толгойд зүүнэ. Тэнгэрийн сум бол бас л Онгон нутгийн баялаг юм даа. Тэр жил Мигжэд Жанрайсиг бурхан бүтээлцээд намайг гавъяат болоход манай нутгийн мэргэн ах С. Лувсанноров гуай надад нэг тэнгэрийн дуут сум бэлэглээд
-Эрт нэгэн цагт Шар бүрдийн эртний хүний сэтгэн бүтээсэн энэхүү исгэрдэг дуут хүрэл сумыг хүүдээ бэлэглэе. Чамд ээлтэй. Харин чи хэзээ нэгэн цагт үүн лүгээ шинэ содон зохиол бүтээгээрэй гэсэн билээ.
Хэдэн арван мянган жилээр ярих эртний хүмүүсийн орон гэрийн туурин дээр эдүгээ цагийн бид үе залган аж төрөхдөө мөнөөх задын чулуу хийгээд дуут хүрэл сумаар дамжин илгээсэн өвгийнхөө оюун санааны эрчимийг өвлөн аж төрнөм бус уу. Дарьгангачуудын чулуу шүтэх, хүрэл эрхэмлэх уламжлал тасраагүй яваа нь тэртээх өвгийн халуун илчийг алдаагүйн илрэл юм.
Би өөрийгөө жинхэнэ Онгоны хүү гэж бат итгэсэн хоёр шалтгаан буй. Нэг дэх нь, бас л амралтаараа ирчихээд хөл нүцгэн Шар бүрдийнхээ улаан манханд алхаж явахдаа олсон эртний хүний гарын зэвсэг юм. Яг л хүний атганд багтаан тааруулж урласан тэр гар тулааны бие хамгаалагч зэвсэг одоогийн гар утас шиг өвгийн минь алганд насан туршид нь атгаастай байсны халуун илчийг би мэдэрдэг. Эртний чулуун зэвсгийн урлаачин, хорин нэгдүгээр зууны гар утасны дизайныг зохион бүтээгч хоёрын таашаал яаж тэгэж ижилхэн хийцийг сонгож зохион бүтээгээ вэ гэж би гайхдаг юм. Одоо болтол эртний хүний ийм гайхалтай урлал үзээгүй. Нөгөө нь, манай нутгийн гэгээнтэн Гэлэг гүүш гуайн нандигнан хадгалж байгаад өөрийн бэр Аюур эмээгээр дамжуулан надад хүрч ирсэн Онгоны хүний эртний хүрэл онго юм. Гөхөл үстэй, тоногтой бүстэй, тахил юм уу даллагын аяга барьсан энэ хүрэл хүмүүн юуг эс өгүүлдэг гэх вэ. Дээд тэнгэр, дэргэдэх газар лусын эзэдтэй хүүрнэн, арьсан хэнгэрэг нижигнүүлэн уухайлан дуулдах эртний хүмүүсийн дуу авиа, бодол сэтгэлийг гарцаагүй шингээсэн энэхүү хүрэл онго буюу Онгоны онгоныг эртний биетээс соронзон бичлэг хийж уншдаг арга шинжлэх ухаанд нээгдтэл хадгальюу.

Дөрөв.

Чингис хааны хоёр хар бух мөргөлдөж гэнэ. Хоёр бухын хэрж зогсохдоо авч шидэн, мөргөлдөн дайтахдаа босгосон шороо чулуу үйрэн шигшигдэж Онгон, Молцог хоёр элс үүссэн гэдэг сэн. Энэ домогт нэг нууц түлхүүр байх шиг санагддаг юм. Эртний хөлөг баатарыг онголход энэ мэт элс чулууг нэг газраас нөгөө газар луу шилжүүлэн байршуулж хэзээ ч олохооргүй нууцлах шалтгаан байсан буй заа.
Онгон сумын нутаг эзэнт их монгол гүрний үеийн түүх домог, тэмдэг улбаагаар нэн баялаг билээ. Чингис хааны бэр жирэмсэлсэн газрыг давхар, хүү төрсөн газрыг Хүүт хэмээн нэрлэсэн гэх жишээтэй. Хоёр загалыг дутаалгаад харвасан газрыг Харваах, сүүжинд оносон газрыг Сүүж, хавирганд нь туссан газрыг Хавирга хэмээн нэрийдсэн гэх.
Чингис хааны шарил тээсэн хас тэрэг Ордосын тохойд шаварт шигдэн эзний сүнс хоргодсон гэх санаанаас үүдэн тэнд Онгон байгуулсан гэдэгтэй тун адилхан домог манай нутгийн өвгөдийн цээжинд байсан юм.
Хааны шарил тээж явсан хас тэрэг элсэнд шигдэж тэнд эзний бүс тэргүүтэн нандин зүйлсийг онголоод Онгон элс хэмээн нэрийдсэн гэлцэнэ. Дээрх хоёр домог төстэй ч гэсэн Онгон хэмээх үгтэй чухам л ая дан зохицох манай хувилбар сонирхолтой хийгээд “сэжигтэй” байж мэдэх л юм. Дөхмийн говиор Чингисийн зам хэмээх их шар хоолой гарсан байдаг. За энэ ч яахав.
Гурван жилийн өмнө Д. Наваан гуай маань их сургуулийн археологийн ангийн оюутануудтай мэргэжлийн дадлагаар манай суманд очсон юм. Тэд Онгоны таван толгойд арван гурав дугаар зууны нэгэн булшийг малтахаар майханаа шааж, зэр зэвсгээ буулгаад хоноглож. Өвгөн үүр цүүрээр босоод гүйж явтал хэдэн булш үүрийн гэгээнд зэрвэсхийн тусав гэнэ. Өглөөний дасгалаа тэр хавьд хийгээд отог руугаа буцах гэтэл өвгөнийг ямар нэгэн юм чангаасан байна. Тэгээд л отгоо нүүлгэж Таван толгойн булшийг малтсан байна. Тэндээс Хиад боржигоны сүлд цагаан шонхор шувууг дүрсэлсэн алтан бөгж тэргүүтэн язгууртан хүмүүний шарил, эдлэл, эмээлтэй морь өдий төдий зүйл гарчээ. Таван толгойн хүн чулуун хөрөгийн ойролцоо хийсэн малтлагаар илэрсэн монголын эзэнт гүрний язгууртаны шонхор сүлдэлсэн дурсгалууд гадаад дотоодын түүхчид, сонирхогчид, сонжоочидын анхаарлыг хирдхийн цочоовой. Нэг хэсэг нь дэвхцэн баярлаж, бас нэг хэсэг нь элдэв хэл үг дэгдээж л байгаа сурагтай. Нутгийнхан алтан ургийнхны онгоныг хадгалж байснаараа бахархан омогшиж, хөлсөн хөөрөлдөхийн хамт одоо үлдсэн булшнуудаа онгичуулахгүй, бид онгоныг үе улиран сахиж буй. Эзэд нь мэдье гэж байна. Аль аль нь зөв буй заа. Бас тэгтэл харийн анчид Онгон руу давхилдан мөнөөх алтан ургийнхны хүн чулуун хөрөгүүд хийгээд булш онгоны дээгүүр нисэлдэх шонхор шувууд руу ангуучлахаар давхилдан ирлээ гэнэ. Сумынхан хэд гурван ногоон юманд нь болоод шонхор шувуудаа Араб руу илгээж эхлэв. Гэхдээ нэгэн их чухал юм анхаарах ёстой.
Газар доор нь шонхор сахиустай өвгөд нойрсож, газар дээр нь тэдний чулуун хөшөө нутгаа сахиж, шонхор шувуу нь тэнгэрээ манаж арван гурав дугаар зуунаас өвгөдийн илгээсэн мөнхийн санаа нь яг хэвээрээ оршин буйг яагаад анхаарахгүй байх вэ. Манай найз Б. Доржпүрэв санаачлаад хүн чулуун хос хөрөг бүхий цагаан шонхорын дүрстэй хөшөө дурсгал бүтээлгээд “Онгон нутгийн сүлд” хэмээн нэрийдэн нутагтаа заллаа. Ард олны зүрх сэтгэлд нутгаас олдсон олдвор онцгой цочрол өгсөн байлаа.
Мөнөөх үнэт олдвор олсон газарт алтан ургийн хаад ихэсийн болов уу гэмээр онцгой уран хийцтэй хүн чулуун хөрөг буй. Исэрт ихэмсэгхэн сууж, үүлэн хээтэй ташуу энгэрт дээлэндээ тоногтой бүс бүсэлж, шивэлгэр үс, залаатай малгайгаа тэгш асаасан байх энэ хаан хэн бэ? гэж асуумаар байдаг. Цагаан гантиг чулуугаар онцгой чамин урласан хоёр чулуун хөрөг барын арьсыг исэр дээгүүрээ тохсон байх бөгөөд нэг нь барын толгой дээр, нөгөө нь сүүлэн дээр хөлөө тавьсан байдаг. Мөн ч их юм хэлж байнаа даа. Манай түүхчид одоо болтол дуугүй л байцгаах юм. Довдойн Баяр л нэг сайхан ном бичсэн байдаг. Онгон сумаас олдож буй археологийн баримтууд нь аандаа Онгон хэмээх нэрийн учир утгыг тодорхойлсоор буйг анзааралтай.
Наваан гуайн нээлтийн дараагаар Солонгосын баахан эрдэмтэд нисдэг тэрэг хөлөглөн Таван толгойд шогшрон бууцгаав. Тэд Онгоныг Хонгириад овгийнхны нутаг байж магадгүй хэмээн таамаглаж байна. Юутай ч манай нутаг түүхийн хувьд соёлын их баян бүрд болохоо нэгэнт зарлачихлаа. Омгорхоход сайхан ч олигтойхон эзэн суухгүй бол манаж суухад хэцүү болох вий. Гэхдээ хамгийн “чухал” онгон Онгоны элсний доор буй. Онгон их элсийг нүүлгэн зөөж тэр доорх онгоныг онгичтолоо өдий биз. Бас ч гэж нууц түлхүүр, нум саалийг нь атгасан далд хүчин буй. Онгон элсний их баларт буй нууц газарт оноолттой малчид нь ч өөрсдөө тэр болгон хүрч чаддаггүй. Тэр гэж тэмдэглэх бололцоогүй. Элсэн бөөрөг байнга хөдөлж нүүж, мөнөөх нууц асрын сэжүүр нэг цухуйж, нэг далд орох бөлгөө.

Тав.

Торой Бандь хэмээх домогт эр бол манай Онгоны хүү юм. Тэрбээр Онгоныг хамгаалагч байсан юм. Бударын чулуун дахь “Өвгөн хурал” хэмээх нууц тарнийн сүмд шавилан сууж байсан Торой Бандь бээр их эзэн Чингис хааны үеэс уламжлан адуулж байсан торгон сүргийн удмын адууг нутгийн дээсэн дотор тогтоон барих үүрэг хүлээж байсан хүмүүн болой. Энэ тухай миний бие удахгүй хэвлэгдэх шинэ зохиолдоо тодорхой бичсэн байгаа.
Чулуун хот балгад гэлтэй Бударын чулуун дотор ч нууц газар олон буй. Нутгийн малчин Өнийн Шар гуайн адуунд хулангийн гүү ирж ижилсчихээд тэрхүү амьтан онгон зэрлэгээрээ үлдэх хийгээд одоогийн адуун сүрэгтэй ураг барилдахын зааган дээр тээнэгэлзэн зогсоно. Ийнхүү шарга агт Онгонд ээлтэй.
“Жаахан шарга” хэмээх домогт дууны хүлэг морь нэгэн цагт Торой Бандийн унаа байсан юм гэнэлэй. Жаахан шарга морь бол Тэмүүжиний найман шаргын угшил юм. Торой бандь түүнийг эхээс босоо бууж байхад нь олж үзээд тавьсан тэмдэгээрээ хожим нь таньж олоод олон жил унасан гэдэг юм. Хожим Онгон нутгийн дууч хүү Инжжэноровыг ядарч явахад нь Жаахан шарга морио өгч, тэр их хүлгийн нуруун дээр “Дарьгангын жаахан шарга” дуу төрсөн түүхтэй. Жаахан шарга морь ийнхүү Онгоны хоёр их хүмүүнийг эрдэнийн нуруундаа залаад дүүлж явсан домогт хүлэг буюу. Миний бие энэ тухай “Алтан – Овоо” хэмээх хөлгөн судартаа нэгэн бөлөг болгон өгүүлснийг уншсан хүмүүс бий л байх. Домогт Дарьгангын “Жаахан шарга” дууны эзэн Инжээноровын зээ хүү “дээл” хэмээх хочит Гомбодорж гуайнх манайтай айл аймаг, сааль саахалт явлаа. Нутаг жалгын хурим найр болоход аав хуурдаж, Гомбодорж гуай “Жаахан шаргыг дуулдагсан. Гомбодорж гуай шимийн охинд жаахан халамцаж, удган сайвар морины гүйн хар алхаагаар манайх руу ирдэг сэн. Гомбодорж гуай Дарьгангын Жаахан шаргыг анх Монголын залуучууд оюутны анхдугаар наадам дээр дуулж, монголд таниулсан бөгөөд алдарт уртын дуучин Лхамзав гуайн хоолойгоор энэ их дуу дэлхий дахинд танигдсан юм. Лхамзав гуай Нарангийн отрядад цэрэгт байхдаа нутгийн нэгэн бүсгүйгээс анх дуулуулж сурсан гэж ярьдаг сан. Одоо Дарьгангын Жаахан шарга дууг олон хүн дуулж байгаа ч “дээл” Гомбодорж гуайн аялгуу, миний аавын хуурын эгшигэн дэх аялгуунд эн тэнцэх нь даанч алга даа. Миний аавын хуурын аялгуунд зөвхөн Дарьгангын Жаахан шарга ч бус, Хулстайн шарга, Хүүхэн Цэмбэлийн нүцгэн цавьдар, Говийн халтар, Сүх жанжины ухаа хонгор хэмээх олон морьдын явдал гишгэдэл хадгалагдан үлдсэн юм. Дээд өвгө Чансангийн Дугарсүрэн хэмээх өвгөн Сүхбаатарын Ухаа хонгор морины явдлыг хуурынхаа аялгуунд анх оруулж, аав минь залгамжлан баяжуулж үлдээснийг хөгжим судлаач доктор, профессор Э. Энэбиш гуай “хууранд зориулсан хувьсгалт шинэ дан хөгийн бүтээлийн ууган нь” хэмээн тодорхойлсон байдаг.
Морин хуур бол дүрс зургаар юмуу, бичиг үсгээр тэмдэглэн үлдээх боломжгүй аялгуун түүхийг бичиглэгч гайхамшигт дуун шастир юм даа. Аав минь Онгондоо л тэргүүн хуурч байлаа. Нэг удаа сумын соёлын өдрөөр тайзан дээрээс хуурдах болж. Хөшиг нээсэн чинь үзэгчдийн нүүрэн талд үеэл ах нь сууж байв гэнэ. Мөнөөх тайзны “хөгжимчин” хэдийн босоод үеэл ахдаа очиж “золгож” бөөн инээдэм шуугиан болж байсан гэдэг сэн. Одоо ч гэсэн морин хуур эгшиглэхэд дотор бие урагдан цуурах шиг болдог юм. Аавын хууртай цуг хуурдуулан өссөн миний унаган мэдрэмж морин хуурын аялгуунд тэгтлээ автсаныг тэнгэрийн тавилан гэлтэй. Морин хуурын аялгууг тайзан дээр сонсоход гайхамшигтай байдагсан. Гэхдээ л талын малчин айлын хойморт, адуу малын чимээн дунд сонсох шиг тийм гайхамшигт агшиныг би лав одоо болтол мэдэхгүй юм. Онгон нутаг бол чухам морин хуурын орон юм. Богдын төрийн их хуурч Дарьгангын Шар хуурч хэмээх Дамдин-Очирыг төрүүлсэн энэ нутагт хожуухан Саарал хэмээх сохор хуурч тодорсон бөлгөө. Ерэн зургаан онд “Сувдан сондор” аяллалынхан хулан адуулагч Өнийн Шар гуайнд буухад манай сумынхан Саарал гуайг тэнд урьсан байж билээ. Монголын нэгэн уянгалаг чавхдас болох сонгодог зохиолч С. Эрдэнэ баавай маань түүний “Хөх нуурын тогоруу” хэмээх аялгууг сонсоод мэлмэртэл уйлж байж билээ.
Онгоны алтан ургийнхны удамтай адуун сүргийн хялгасанд ингэж л монголын домогт морьд, уул ус, шувуу жигүүртний аялгуун түүх бичигдсэн юм даа.


Зургаа

Тал нутгийн үзэсгэлэн энгийн юм болгондоо нуугдаж байдаг. Цагаан дэрс бол талдаа л ой шугуй юм. Гүйлс, алтан харгана бол манай нутгийн агар зандан юм. Талын нүдэн нуур бол манайдаа л далай. Өвсний толгойд цан молцоглох, таана толгойлох, бутны шар цэцэг буурцаглах нь талын уянга юм.
Хэсэн цагаан манан татах, манан дотор хэдэн бүгээн адуу байх, цэнхэр суунаг татах, хэдэн цагаан гэр цайлалзах, морин зэрэглээ жирэлзэх энэ болгон тал нутгийн дотоод хэмнэл, гүн бодлогшрол, сэтгэлийн долгисол юм. Талын таван уулсаас, Дөхмийн Бор-Овоо хүртэл, Дэнжийн Хэмнэгтээс Баавхайг говь хүртэл, Хонгорын ухаагаас Бударын чулуу хүртэл малын билчээрийн аяс дагаж эргэх дөрвөн цагийн хүрдийг эргүүлэн нүүж явсан малчны үр сад билээ, би.
Долоон бурханы сүүн цацалтай тэнгэр доор Хүн таван одтой цуг нүүж явлаа, гэж бодох нь хүртэл сайхан юмаа. Айлын хаяа бараадсан хэдэн хөх тогоруутай ижилсэж, дэрсэнд салхин шанздахыг сонсож, тэнгэр эрхисээс ямархан нэг далдын хүч эзэмдэн оршихыг мэдрэх юутай сайхан билээ. Нүүдэл хөтлөх нь залхуутай мэт, аян нүүдлийн зам ужиг урт мэт боловч уртын дуутай, уртын бодолтой болгохын дэг сургууль мэт санагднам.
Тал нутаг бол энгийн юм бүхэндээ, үл үзэгдэх болгондоо гоо сайхнаа нууцалж хүмүүн болон адгуусын амьдрахуйн шалгуурыг сорьдог өнө эртний буурал ертөнц авай. Талд төрж, талын хүн болохын шалгуурыг туулж, үл анзаарагдах болгоноос яруу сайхныг олж үзэхийн аян нүүдэл намайг яруу найрагч болгосон буй заа.
Он цагийн уртад өөрийн бүрэлдэн буй болсон дотоод ертөнц, зан чанарынхаа талстыг нутгийнхаа өвгөдөөс олж үздэг юм. Тэд нар Торой бандийн тухай, нутгийн их дуучин Инжээноровын Жаахан шарга хүлгийн тухай, Дарьгангын домогт хүлэг морьдын тухай хуучилдаг сан.
Хууч яриа өндөрлөхийн хирд аавын хуур хүнгэнэж, ээжийн нэрмэлд улаан зээрд болсон өвгөчүүл “Жаахан шаргын шогшоонд нь” хэмээн дуулцгааж, дуундаа бас уярцгаана. Өвгөчүүлийн хуучлахыг сонсох нь хөдөөгийн хүүхэд биднүүсийн хувьд одоогийн олон ангит кино үзэх шиг амттай байжээ.
Талд очсон хүмүүний сэтгэл уужирч, өчүүхэн зуурын хов жив атаа жөтөө хэдийн нисэн одоод гагцхүү энэ их уудам орон зайд хүмүүн бие биетэйгээ хийгээд ан гөрөөс адгуус амьтантай эвсэн зохицож амьдрахын ухааныг бясалгаж, тал мэт налайж эхлэнэ. Тал нутаг дахь өөрийнх нь амьдрахуйн яруу сайханд уусваас эртний их өвгийнхөө оюун сэтгэлийн өв соёлын дархлааг Онгон нутаг шигээ онголон хадгалах юу магад вэ?

Долоо.

ДИВААЖИН БА АЛТАН ХАРААЦАЙ
Хөх талын зэрэглээ тэнгэрийн балгад гэлтэй
Хөөрхий миний дээдэс энэ л диваажинд мөнхөрсөн юм.
Аглаг талынхаа дээсэн дээр хэдэн алтан хараацай л
Аавын минь оронд намайг угтаж айсуй.
Өтгөн хөх манан тэнгэрийн хэц дээр хөндөлсөхөд
Өнөөх алтан хараацайнууд л жигүүрээрээ хайчилж замчилбай.

Яруу найрагч, зохиолч
Г. Мэнд-Ооёо

2007.5.2.